O ¶lönskij ortografii
Witejæe u Wos!
Chæo³bych sam ¹kryfnönæ pora s³öw o ¶lönskij ortografii. A do tego byðì
na¹kryflane tym abecad³ym, coch je kì¶ proponowo³ na EchoSlonska. Ale
skuli tyj na¹yj godki ty¿ ju¿ ¶e pozméña³o. Sami ocyñæe jak to wyglöndo.
Zgoðöm ¶e, co tøa ¶e ugodaæ do jakiégo¶ möndrego zapisu na¹éj
godki. A baøij mì ¶e wiðöm ink¹e litery na ko¿dy ðwénk, jak zapis
tego samego ðwiénku pøi pomocy poru liter. A to iðì zrobiæ yno pøi
takim abecadle, kìre jes sam zastosowane. Jak to èytoæe to ju¿ ¿e¶æe ¶e
kapli jako litera jes za jaki ðwénk.
Pøi takij umowì na abecad³o ñy ma problému zapisaæ "zmìrz³y",
bo ko¿dy wiði jak to pøeèytaæ.
Ñy wém, èy ¿e¶æe ¶e uèyli jakij¶ godki, kìro pi¹öm dopéro od Wôsny
Ludöw. Jo mu¶o³ech ¶e uèyæ po èesku i s³owacku (tako robota) i ñy möm
¿odnych problymöw èytaæ taki text, bo jes on do mì pøejøysty (nawet baøij
jak polski, kaj jes takì s³owo jak "zmarzniêty" i jak je tøa èytaæ?
tego nawet Poloki sami ñy wieðöm. Jo ju¿ ¿ech s³y¹o³ Poloköw, co
"zmarzniêty" godali "z-m-a-rz-ni-ê-t-y", i to luðì na
studjach.). A to powinna byæ moim zdaném podstawa do abecad³a, czy text w
nij napisany jes èytelny do kogo¶, wto ñy zno na¹yj godki, a tego ñy dowo
na ra¼e ¿odyn ze znanych mì zapisöw na¹yj godki. Pøistosowaæ klawér od
komputra do tego zapisu ty¿ ñy jes problym, bo stykñe yno zakodowaæ znaki,
tak jak söm zakodowane polskie (ty¿ kwestô umowy).
Nikaj je¹èe ¿ech ñy trefé³ ink¹ego zapisu na¹yj godki jak polski
(nawet wlièajönc w to zapis preferowany bez Taðika), abo ñymìcki (ulotki
z èasöw Plebiscytu). W ko¿dym s nich roi ¶e od dwuznaköw ("sz",
"sch" abo ink¹e), kìre odpowãdajöm jakij¶ na¹yj g³osce. Nojbaøij
popularny zapis na ði¶ ðéñ to zapis taki jaki mo Szo³tysek, a sami pøiznoæe,
co ñy jes on nojlep¹y. Tak napisanych xôn¿ek po na¹ymu ju¿ ¿ech wiðö³
kupa. Co do zapisu od Szo³tyska, to mo¿e i jes to "wstympny zaæöng"
Poloköw dö na¹yj godki. Yno co jo èyto³ech ostatño tako xôn¿ka jak
"Trumwirat", kaj jes taki söm zapis do opeðyño pøigöd jedego ñyuèönego
synka ze w¶i. Chceæe coby tak Poloki traktowali na¹o godka? Ñy stykñe
"¦wiêta wojna" ze Makulöm na tv (sam ¿ech znod zastosowanie do
znaku "v")?
Wénk¹o¶ ¦lönzoköw uèono jes we polskich ¹ko³ach i tam nöm wpojajöm
jak tøa jakì dwuznaki èytaæ. Bezto prawì zow¿dy "cz" byðì èytane
twardo, a ñy jak "æ". Pøi mojim zapi¶e ma³o fto (wto?) wé jak
tøa tako litera jak "è" èytaæ, bezto byðì èyto³ to tak jak w
döma godo. Mo¿e ¶e zdarzyæ co rö¿ñe we rö¿nych wyrazach.
Co do handbuchöw (pøewodñiköw) po na¹yj godce do Poloköw to ju¿ ¿ech
takì wiðô³ ("Ma³y s³ownik gwary ¶l±skiej") i söm nawet
fachowo zrobjöne. Yno majöm jedna srogo wada. Tyn s³ownik jes yno we jedna
ströna (zre¹töm w¹yskì jakì znöm) - z na¹ego na ich. A na¹a godka
poma³u uméro. Jak nic z tym ñy zrobémy to za pora lot ³ostañe yno pora s³öw
i taki ðiwny do Poloköw akcynt.
Zapis ñymìcki (tyn co jo go znöm - z èasu Plebiscytu) to söm faktyèñe
dwa zapisy. Podöm sam to na pøik³aðe "èe¶ æi". Roz pisali to
"tscesch tschi", a ink¹öm razöm "czesz æi". Kìry z
nich woliæe, bo mì ¶e ¿ödyn z nich ñy wiði. Ale ko¿dy mo prawo do
swego.
Pøizwyèajéni my söm do litery "w" (i we polskim i we ñémìckim),
bezto bych jij ñy zastympowo³ literöm "v", kìro wystémpuje we wénk¹o¶ci
s³owãñskich jénzyköw i zastémpuje tyn söm ðwénk. A wprowaðéñe
zamiast "³" litery "w" pomé¹o w¹ystkim za fest we
gowach.
Litera "q" ³ostawé³ bych we spokoju, bo S³owãnì raèyj u¿ywajöm
na to "kw" co jes bli¿¹e na¹yj godce, bo wyrazy kaj mog³o by byæ
potøebne söm g³öwñe z ³aæiny jak: kworum (quorum), kwarta³ (quarta),
èy jak èe¶i pi¹öm "kvalita" (quality) i prawie zaw¿dy wystémpöje
ono jako "qu" a ñy same.
Litera "x" jo söm stosuja ju¿ od duk¹ego èasu we textach, kìre
pi¹a.
Wyboèæe, ale Taðik ustawé³ swöj zapis na jynzyku polskim (dwuznaki takì
jak we polskim, co we ink¹ych godkach ñy wystympujöm). Zre¹töm ñy yno
to, nawet zménkèyñe g³osek jes jak we polskim (jak za spö³g³osköm stoi
samog³oska to "i", a jak ink¹o spö³g³oska, abo ju¿ nic to jes
apostrof). ©³o do tego zapisu zastosowaæ metoda ñymìcko ("i" pøed
spö³g³osköm), abo èesko (zow¿dy zaznaèaæ kìro samog³oska jes ménko,
a spö³g³oski ³ostawiæ bez zménkèanô). W moim texæe jes zaznaèöno ko¿do
spö³g³oska, co ja iðì zménkèyæ (jak "æ", "ñ",
"¶", "¼" - posuchejæe ¶e jak godoæe jaki wyraz, chæby
yno "¶e") zaw¹e jak jes napisanö, ñy wa¿ne co za ñöm stoi. Re¹ta
spö³g³osek, kìrych we na¹yj godce ju¿ ñy iðe zménèyæ, a jes ménki
wyraz tøa zménkèaæ samog³osköma (beztoch wprowaðé³ takì znaki jak
"ã" - ménkì a, "ì" - ménkì e, "ô" - ménkì
o, èy "é" - ménkì y).
Zestaw znaköw jaki sam jes u¿yty jes ménðynarodowöm transkrypjöm do
zapisu godek ludöw s³owãñskich. Mo¿e ñy wystympuje tam "ö",
ale wola taki znak jak polskie "ó" co mo dok³adñe takì samo znaèyñe
(yno Poloki ju¿ zapömñeli jak to tøa peðìæ). Podobny zapis wybrö³ lud
Ka¹ëbë (tak ¶e sami pi¹öm). A kodyfikowali zapis pora lot nazot.
Moga peðìæ, co podstawowych znaköw u mie jes 28 jak we wénk¹o¶æi
abecad³öw opartych na ³aæiñe. Re¹ta zapisu to yno sposöb jak je wypeðìæ.
A je¹èe mì brakuje dobrego znaku (boch we UNICODE ñy znod nic takìgo)
coby zastömpiæ "ch". I jak ju¿ ¿ech kì¶ pisö³, to ñy mo¿e
byæ "h" bo jes ono u nos godane baøij jak angìlskì
"kh" we "Khan". ¯odnego dobrego znaku ¿ech na to ñy
znod a cyrylicy, hebrajskìgo czy arabskìgo ñy chca u¿ywaæ. To jak se polièyæe
te znaki to mo¿eæe dodaæ je¹èe jedyn.
Mo¿e i mo Antek recht coby za "ch" wstawiæ jako¶ hebrajsko
litera, tak jak Ñymce wstawéli "ß" na swoje "ss". Yno
chæo³bych coby to by³o co¶ ðwénkowo zbli¿öne do "ch" a ñy pér¹o
ze raji (Ñymce w¼yñi drugo ze greckìgo abecad³a - yno tam to jes
"b" a ñy "s"). A mo¿e by w¼öñæ jaki znak ze gotyku?
Jakì znaèyñe majöm te da¹ki i kryski ¿ech ju¿ wytuplikowo³ (möm tako
naðìja). Wytumaèa ¶e tero z ink¹ych znaköw.
Jaki by¶æe u¿yli znak coby zapisaæ g³oska co jom Poloki pi¹om
"dz" a Ñymce "ts". We èeskim, s³owackim, èy ruskim
tako g³oska ñy wystympuje (tam jes yno "d"). Mì nojbaøij ¶e wiðô³
znak "ð". Jak moæe lep¹y pomys³ to dej mì znaæ. Od razu sam
godöm, co we na¹yj godce ¿ech je¹èe ñy trefé³ g³oski "d¿".
Bezco trefiæe u mì "é" zamãs "y" ¿ech ju¿ napisö³.
A skönd ¶e tyn znak w¼ön tö¿ godöm. We zapi¶e staropolskim i we
starych ¶lönskich textach stoi taki znak, a tøa go èytaæ jak co¶ po¶redñego
ménðy "e" a "y". Znak tyn u¿ywany by³ bez Poloköw je¹èe
we 1918 roku (potym ¿ech go juz ñy trefé³).
To ¿e tøimã ¶e polskiego "¿" to by³ pömys Bartka. Jo nojpøöd
my¶lo³ o "¾", ale Bartek mi tuplikowo³, co tako sama litera jes
we maltañskim. To ³öna ju¿ ñy jes tak co³kém polsko.
Wém co Wöm ¶e fest ñy podobo "³", kìrego ñikaj poza polskim
ñy ma (choæ ñy jes ¿ech pewny sorbskìgo - tøa by sprawðiæ
"Domovina"), ale jaki moæe ink¹y pomys³? Zapis od Taðika odpado
(wtym pøik³aðì) bo u ñego g³oski "u" i "³" pi¹e ¶e
"u".
Nara¼e u¿ywöm do pisaño numerowanego klawéru, bezto moga yno podaæ kody
könkretnych znaköw
ã - 0227
è - 0232
ð - 0240
ì - 0236
ö - 0246
ô - 0244
ø - 0248
¹ - 0154
é - 0233
Re¹ta znaköw jes ze standartowego polskégo klawéru.
Mo¿e kì¶ ¶e zabìra za robéñe (ustawéñe) klawéru pod na¹o godka, ale
na ra¼e za du¿o pi¹a po polsku (¶redño ka¶ jedna bro¹ura na tyðéñ),
bezto mu¹a to tak robiæ.
Zgoðöm ¶e, co tøa zrobiæ JEDÉN POØÖNDNY S£OWNIK NA©YJ GODKI, kaj byðì
sto³o jak tøa jakì na¹e s³owo pisaæ. Antek ju¿ zaèön co¶ takégo
robiæ, mu¶eli by my yno to pøistosowaæ do nowego abecad³a. A byðì z tym
trocha roboty.
Co do ¹ukaño podstaw na¹yj godki to ju¿ ¿ech piso³, kaj iðì znoj¶æ
stare texty pisane po na¹ymu (ka¶ tak do 18 wìku), potém dochoði s³ownik
technièny (poøyèane z ñémìckìgo, skönd pøi¹³a ta technika do nos).
I je¹èe jedno. Nawet ði¶oj, pøi takij technice, podstawöm do twöøyño
jynzyka söm gazéty i xôn¿ki, a ñy internec (takie mãno na polski
"internet" zapropönowo³ Bartek i mì ¶e podobo). Do internecu mo
za ma³o luði dostémpu. A mu¹ymy odða³ywaæ na co³ko ¶lönsko
populacjo. Bez radio a tv ¶e ñy do nauèyæ èytaæ, choæby ¶e èowiek ñy
wém jak wysilo³.
Docyñom znaèyñe Internecu, kìre jes nojtöñ¹ym i bez cynzury medjöm,
ale durch za ma³o luði mo do ñego dostymp. Jo möm we wénk¹o¶æi robota
papjörkowo (tak ðã³o Magistrat), a majle ñy söm ¿odnöm kategorôm
dokumyntöw (zbyt ³atwo jes je podrobiæ). Takì söm realã. I administracjo
durch byðì tak ða³aæ. A elektrönika to jes yno pomoc pøi tym. I jak
chceæe wprowaðiæ na¹o godka jako "jêzyk urzêdowy". Wersjo Taðika
zapisu je fest dobro do majlöw i SMSöw, ale na tym ¶e ¶wãt ñy köñèy.
Wìðô³ech co töm propozycjöm wywo³öm zwada, ale o to mì choðé³o. A
to, co ñy w¹ystkim ¶e spodobo taki zapis, to jes dö mì normalno øeè. W¹elkì
uwagi (jak moæe do abecad³a) pi¹æe do mì. A jak ¶e ñy byda umìæ z ñich
wytuplikowaæ to znak, co te abecad³o jes "³o øiæ ³ostøa¶".
Nigdy ty¿ ¿ech ñy twìrðé³, co möj zapis jes lep¹y od ink¹ych sposoböw
zapisaño na¹yj godki. Jes yno ink¹y.
A terozki byðì do Szwagra.
Abecad³o to jest warto¶æ typu PUBLIC DOMAIN, ñy do ¶e go opatyntowaæ. I
ñy jes wa¿ne èy opracujöm podstawy do zapisu na¹yj godki fachmany, èy
laiki. I tak ¶e tym ñy bydöm mögli chwoliæ (chyba co ¶e myla). A to ¿e
fachmany chcöm podfanzoliæ jedyn ze sposoböw zapisu na¹yj godki to jes
znak, co momy to ju¿ na tyla pøemy¶lane, co ju¿ by ¶e mögli pod tym
podpisaæ fachmany (lubjöm ¶e podpisywaæ pod èyjim¶ pomys³ym) i poæöngönæ
to dalij.
Tøimæe ¶e æep³o
Piotr Kalinowski
|
|
|