[ECHO ¦LONSKA]  [¦LONSKE FORUM]  [¦LONSK]  [RUCH AUTONOMII ¦L¡SKA]

« IMPRESSUM

KONTAKT

post@EchoSlonska.com

2 - 12/2001

ECHO ¦LONSKA

« nazot do rubriki Debata


O ¶lönskij ortografii

Witejæe u Wos!

Chæo³bych sam ¹kryfnönæ pora s³öw o ¶lönskij ortografii. A do tego byðì na¹kryflane tym abecad³ym, coch je kì¶ proponowo³ na EchoSlonska. Ale skuli tyj na¹yj godki ty¿ ju¿ ¶e pozméña³o. Sami ocyñæe jak to wyglöndo.
Zgoðöm ¶e, co tøa ¶e ugodaæ do jakiégo¶ möndrego zapisu na¹éj godki. A baøij mì ¶e wiðöm ink¹e litery na ko¿dy ðwénk, jak zapis tego samego ðwiénku pøi pomocy poru liter. A to iðì zrobiæ yno pøi takim abecadle, kìre jes sam zastosowane. Jak to èytoæe to ju¿ ¿e¶æe ¶e kapli jako litera jes za jaki ðwénk.
Pøi takij umowì na abecad³o ñy ma problému zapisaæ "zmìrz³y", bo ko¿dy wiði jak to pøeèytaæ.
Ñy wém, èy ¿e¶æe ¶e uèyli jakij¶ godki, kìro pi¹öm dopéro od Wôsny Ludöw. Jo mu¶o³ech ¶e uèyæ po èesku i s³owacku (tako robota) i ñy möm ¿odnych problymöw èytaæ taki text, bo jes on do mì pøejøysty (nawet baøij jak polski, kaj jes takì s³owo jak "zmarzniêty" i jak je tøa èytaæ? tego nawet Poloki sami ñy wieðöm. Jo ju¿ ¿ech s³y¹o³ Poloköw, co "zmarzniêty" godali "z-m-a-rz-ni-ê-t-y", i to luðì na studjach.). A to powinna byæ moim zdaném podstawa do abecad³a, czy text w nij napisany jes èytelny do kogo¶, wto ñy zno na¹yj godki, a tego ñy dowo na ra¼e ¿odyn ze znanych mì zapisöw na¹yj godki. Pøistosowaæ klawér od komputra do tego zapisu ty¿ ñy jes problym, bo stykñe yno zakodowaæ znaki, tak jak söm zakodowane polskie (ty¿ kwestô umowy).
Nikaj je¹èe ¿ech ñy trefé³ ink¹ego zapisu na¹yj godki jak polski (nawet wlièajönc w to zapis preferowany bez Taðika), abo ñymìcki (ulotki z èasöw Plebiscytu). W ko¿dym s nich roi ¶e od dwuznaköw ("sz", "sch" abo ink¹e), kìre odpowãdajöm jakij¶ na¹yj g³osce. Nojbaøij popularny zapis na ði¶ ðéñ to zapis taki jaki mo Szo³tysek, a sami pøiznoæe, co ñy jes on nojlep¹y. Tak napisanych xôn¿ek po na¹ymu ju¿ ¿ech wiðö³ kupa. Co do zapisu od Szo³tyska, to mo¿e i jes to "wstympny zaæöng" Poloköw dö na¹yj godki. Yno co jo èyto³ech ostatño tako xôn¿ka jak "Trumwirat", kaj jes taki söm zapis do opeðyño pøigöd jedego ñyuèönego synka ze w¶i. Chceæe coby tak Poloki traktowali na¹o godka? Ñy stykñe "¦wiêta wojna" ze Makulöm na tv (sam ¿ech znod zastosowanie do znaku "v")?
Wénk¹o¶ ¦lönzoköw uèono jes we polskich ¹ko³ach i tam nöm wpojajöm jak tøa jakì dwuznaki èytaæ. Bezto prawì zow¿dy "cz" byðì èytane twardo, a ñy jak "æ". Pøi mojim zapi¶e ma³o fto (wto?) wé jak tøa tako litera jak "è" èytaæ, bezto byðì èyto³ to tak jak w döma godo. Mo¿e ¶e zdarzyæ co rö¿ñe we rö¿nych wyrazach.
Co do handbuchöw (pøewodñiköw) po na¹yj godce do Poloköw to ju¿ ¿ech takì wiðô³ ("Ma³y s³ownik gwary ¶l±skiej") i söm nawet fachowo zrobjöne. Yno majöm jedna srogo wada. Tyn s³ownik jes yno we jedna ströna (zre¹töm w¹yskì jakì znöm) - z na¹ego na ich. A na¹a godka poma³u uméro. Jak nic z tym ñy zrobémy to za pora lot ³ostañe yno pora s³öw i taki ðiwny do Poloköw akcynt.
Zapis ñymìcki (tyn co jo go znöm - z èasu Plebiscytu) to söm faktyèñe dwa zapisy. Podöm sam to na pøik³aðe "èe¶ æi". Roz pisali to "tscesch tschi", a ink¹öm razöm "czesz æi". Kìry z nich woliæe, bo mì ¶e ¿ödyn z nich ñy wiði. Ale ko¿dy mo prawo do swego.
Pøizwyèajéni my söm do litery "w" (i we polskim i we ñémìckim), bezto bych jij ñy zastympowo³ literöm "v", kìro wystémpuje we wénk¹o¶ci s³owãñskich jénzyköw i zastémpuje tyn söm ðwénk. A wprowaðéñe zamiast "³" litery "w" pomé¹o w¹ystkim za fest we gowach.
Litera "q" ³ostawé³ bych we spokoju, bo S³owãnì raèyj u¿ywajöm na to "kw" co jes bli¿¹e na¹yj godce, bo wyrazy kaj mog³o by byæ potøebne söm g³öwñe z ³aæiny jak: kworum (quorum), kwarta³ (quarta), èy jak èe¶i pi¹öm "kvalita" (quality) i prawie zaw¿dy wystémpöje ono jako "qu" a ñy same.
Litera "x" jo söm stosuja ju¿ od duk¹ego èasu we textach, kìre pi¹a.
Wyboèæe, ale Taðik ustawé³ swöj zapis na jynzyku polskim (dwuznaki takì jak we polskim, co we ink¹ych godkach ñy wystympujöm). Zre¹töm ñy yno to, nawet zménkèyñe g³osek jes jak we polskim (jak za spö³g³osköm stoi samog³oska to "i", a jak ink¹o spö³g³oska, abo ju¿ nic to jes apostrof). ©³o do tego zapisu zastosowaæ metoda ñymìcko ("i" pøed spö³g³osköm), abo èesko (zow¿dy zaznaèaæ kìro samog³oska jes ménko, a spö³g³oski ³ostawiæ bez zménkèanô). W moim texæe jes zaznaèöno ko¿do spö³g³oska, co ja iðì zménkèyæ (jak "æ", "ñ", "¶", "¼" - posuchejæe ¶e jak godoæe jaki wyraz, chæby yno "¶e") zaw¹e jak jes napisanö, ñy wa¿ne co za ñöm stoi. Re¹ta spö³g³osek, kìrych we na¹yj godce ju¿ ñy iðe zménèyæ, a jes ménki wyraz tøa zménkèaæ samog³osköma (beztoch wprowaðé³ takì znaki jak "ã" - ménkì a, "ì" - ménkì e, "ô" - ménkì o, èy "é" - ménkì y).
Zestaw znaköw jaki sam jes u¿yty jes ménðynarodowöm transkrypjöm do zapisu godek ludöw s³owãñskich. Mo¿e ñy wystympuje tam "ö", ale wola taki znak jak polskie "ó" co mo dok³adñe takì samo znaèyñe (yno Poloki ju¿ zapömñeli jak to tøa peðìæ). Podobny zapis wybrö³ lud Ka¹ëbë (tak ¶e sami pi¹öm). A kodyfikowali zapis pora lot nazot.
Moga peðìæ, co podstawowych znaköw u mie jes 28 jak we wénk¹o¶æi abecad³öw opartych na ³aæiñe. Re¹ta zapisu to yno sposöb jak je wypeðìæ. A je¹èe mì brakuje dobrego znaku (boch we UNICODE ñy znod nic takìgo) coby zastömpiæ "ch". I jak ju¿ ¿ech kì¶ pisö³, to ñy mo¿e byæ "h" bo jes ono u nos godane baøij jak angìlskì "kh" we "Khan". ¯odnego dobrego znaku ¿ech na to ñy znod a cyrylicy, hebrajskìgo czy arabskìgo ñy chca u¿ywaæ. To jak se polièyæe te znaki to mo¿eæe dodaæ je¹èe jedyn.
Mo¿e i mo Antek recht coby za "ch" wstawiæ jako¶ hebrajsko litera, tak jak Ñymce wstawéli "ß" na swoje "ss". Yno chæo³bych coby to by³o co¶ ðwénkowo zbli¿öne do "ch" a ñy pér¹o ze raji (Ñymce w¼yñi drugo ze greckìgo abecad³a - yno tam to jes "b" a ñy "s"). A mo¿e by w¼öñæ jaki znak ze gotyku?
Jakì znaèyñe majöm te da¹ki i kryski ¿ech ju¿ wytuplikowo³ (möm tako naðìja). Wytumaèa ¶e tero z ink¹ych znaköw.
Jaki by¶æe u¿yli znak coby zapisaæ g³oska co jom Poloki pi¹om "dz" a Ñymce "ts". We èeskim, s³owackim, èy ruskim tako g³oska ñy wystympuje (tam jes yno "d"). Mì nojbaøij ¶e wiðô³ znak "ð". Jak moæe lep¹y pomys³ to dej mì znaæ. Od razu sam godöm, co we na¹yj godce ¿ech je¹èe ñy trefé³ g³oski "d¿".
Bezco trefiæe u mì "é" zamãs "y" ¿ech ju¿ napisö³. A skönd ¶e tyn znak w¼ön tö¿ godöm. We zapi¶e staropolskim i we starych ¶lönskich textach stoi taki znak, a tøa go èytaæ jak co¶ po¶redñego ménðy "e" a "y". Znak tyn u¿ywany by³ bez Poloköw je¹èe we 1918 roku (potym ¿ech go juz ñy trefé³).
To ¿e tøimã ¶e polskiego "¿" to by³ pömys Bartka. Jo nojpøöd my¶lo³ o "¾", ale Bartek mi tuplikowo³, co tako sama litera jes we maltañskim. To ³öna ju¿ ñy jes tak co³kém polsko.
Wém co Wöm ¶e fest ñy podobo "³", kìrego ñikaj poza polskim ñy ma (choæ ñy jes ¿ech pewny sorbskìgo - tøa by sprawðiæ "Domovina"), ale jaki moæe ink¹y pomys³? Zapis od Taðika odpado (wtym pøik³aðì) bo u ñego g³oski "u" i "³" pi¹e ¶e "u".
Nara¼e u¿ywöm do pisaño numerowanego klawéru, bezto moga yno podaæ kody könkretnych znaköw
ã - 0227
è - 0232
ð - 0240
ì - 0236
ö - 0246
ô - 0244
ø - 0248
¹ - 0154
é - 0233
Re¹ta znaköw jes ze standartowego polskégo klawéru.
Mo¿e kì¶ ¶e zabìra za robéñe (ustawéñe) klawéru pod na¹o godka, ale na ra¼e za du¿o pi¹a po polsku (¶redño ka¶ jedna bro¹ura na tyðéñ), bezto mu¹a to tak robiæ.
Zgoðöm ¶e, co tøa zrobiæ JEDÉN POØÖNDNY S£OWNIK NA©YJ GODKI, kaj byðì sto³o jak tøa jakì na¹e s³owo pisaæ. Antek ju¿ zaèön co¶ takégo robiæ, mu¶eli by my yno to pøistosowaæ do nowego abecad³a. A byðì z tym trocha roboty.
Co do ¹ukaño podstaw na¹yj godki to ju¿ ¿ech piso³, kaj iðì znoj¶æ stare texty pisane po na¹ymu (ka¶ tak do 18 wìku), potém dochoði s³ownik technièny (poøyèane z ñémìckìgo, skönd pøi¹³a ta technika do nos).
I je¹èe jedno. Nawet ði¶oj, pøi takij technice, podstawöm do twöøyño jynzyka söm gazéty i xôn¿ki, a ñy internec (takie mãno na polski "internet" zapropönowo³ Bartek i mì ¶e podobo). Do internecu mo za ma³o luði dostémpu. A mu¹ymy odða³ywaæ na co³ko ¶lönsko populacjo. Bez radio a tv ¶e ñy do nauèyæ èytaæ, choæby ¶e èowiek ñy wém jak wysilo³.
Docyñom znaèyñe Internecu, kìre jes nojtöñ¹ym i bez cynzury medjöm, ale durch za ma³o luði mo do ñego dostymp. Jo möm we wénk¹o¶æi robota papjörkowo (tak ðã³o Magistrat), a majle ñy söm ¿odnöm kategorôm dokumyntöw (zbyt ³atwo jes je podrobiæ). Takì söm realã. I administracjo durch byðì tak ða³aæ. A elektrönika to jes yno pomoc pøi tym. I jak chceæe wprowaðiæ na¹o godka jako "jêzyk urzêdowy". Wersjo Taðika zapisu je fest dobro do majlöw i SMSöw, ale na tym ¶e ¶wãt ñy köñèy.
Wìðô³ech co töm propozycjöm wywo³öm zwada, ale o to mì choðé³o. A to, co ñy w¹ystkim ¶e spodobo taki zapis, to jes dö mì normalno øeè. W¹elkì uwagi (jak moæe do abecad³a) pi¹æe do mì. A jak ¶e ñy byda umìæ z ñich wytuplikowaæ to znak, co te abecad³o jes "³o øiæ ³ostøa¶".
Nigdy ty¿ ¿ech ñy twìrðé³, co möj zapis jes lep¹y od ink¹ych sposoböw zapisaño na¹yj godki. Jes yno ink¹y.
A terozki byðì do Szwagra.
Abecad³o to jest warto¶æ typu PUBLIC DOMAIN, ñy do ¶e go opatyntowaæ. I ñy jes wa¿ne èy opracujöm podstawy do zapisu na¹yj godki fachmany, èy laiki. I tak ¶e tym ñy bydöm mögli chwoliæ (chyba co ¶e myla). A to ¿e fachmany chcöm podfanzoliæ jedyn ze sposoböw zapisu na¹yj godki to jes znak, co momy to ju¿ na tyla pøemy¶lane, co ju¿ by ¶e mögli pod tym podpisaæ fachmany (lubjöm ¶e podpisywaæ pod èyjim¶ pomys³ym) i poæöngönæ to dalij.
Tøimæe ¶e æep³o

Piotr Kalinowski




« zurück zur Rubrik Debatte

[ AKTUELL ]  [ POLITIK ]  [ EKO-NOMIA ]  [ HISTORIA ]  [ Z ARCHIWUM ]  [ KULTUR ]  [ PUBLIKACJE ]  [ MINIATURY ]  [ VITA ]  [ HUMOR ]
[ REAKCJE ]  [ DEBATA ]  [ Z FORUM ]  [ INFORMACJE ]  [ OFERTY ]  [ INDEX ]  [ FORMAT-A4 ]  [ ARCHIV-2001 ]  [ SUCHEN ]