Na tymat ślónskij godki

ze Slonskigo Forum

1. Pómys z “o” podkryślónym łod dołu niy jes nowy. Taki zapis stosowała tyż p. Simónides w swoim “Słowniku gwary Śląskiej”. Antek, terozki ale Cie niy rozumia. Tak żeś wojowoł ło to, żeby nasze abecadło było przistosowane do kómputerów i SMS-ów, a potym propónujesz nóm podkryślóne łod dołu “o”, kierego, jak sie obawióm, niy ma w żodnym zestawie znaków! Propónuja na razie ograniczyć się do tych znaków, jakie sóm w strónie kodowyj LATIN2, bo tego zestawu znaków używajóm wszyskie okoliczne nacje i na kómputery z takim zestawym znaków bydziymy skozani. (Choć pónoś szykuje się nowy standard, tzw. UNICODE, w kierym pónoś sóm wszyskie znaki, jakie ino se idzie wymyśleć!)

Co do “o” podkryślónego łod góry, to niy widza żodnego problymu. Pioter godoł, że czynsto Niymce w taki sposób zapisujóm umlauty w piśmie łodryncznym. To by się nawet zgodzało, bo Pioter tyż propónuje “o” umlaut. W ogule tych “o” z daszkami i kryseczkami jes trocha do wyboru i właściwie chyba wszysko jedno, na co się zdecydujymy.

2. Co do zmiynkczanio, to po mojymu jes to tak

2.1. Zmiynkczane spółgłoski muszymy nojpiyrw podzielić na dwie grupy

te, kiere sóm miynkie same z siebie, i niy poczebujóm żodnyj samogłoski zmiynkczajóncyj. Takie spółgłoski to: “ć”, “dź”, “ś”, “ź” i “ń”. Te i w polskim sóm kryskowane. Besto, że te spółgłoski mogóm być miynkie niy ino przed samogłoskóm, ale i przed spółgłoskóm (np. “świat”, “bańtować”) i tak muszymy to zaznaczyć bez pómocy samogłosek. Propónuja łostawić to tak, jak to jes w polskim, czyli pisać literki z kryskóma.

Pozostałe spółgłoski mogóm być miynkie ino przed samogłoskóma. Mógli by my zrobić tak samo, jak w wypadku miynkich literek “s”, “c” i “z” i tyż dodać do normalnyj twardyj literki kryseczka (np. “p’es” = pies, “b’oły” = “bioły”), ale to byłoby jeszcze barzij skómplikowane, niż kryskowanie samogłosków, bo samogłosków jes mnij. Niy znóm żodnego jynzyka, w kierym tak by się to robiyło. Jak już mómy coś kryskować, to lepij jes kryskować samogłoski i godać, że to łóne zmiynkczajóm spółgłoski.

2.2. Jeżeli niy chcymy mieć tak dużo literek z kryseczkami, to ostatecznie możymy zmiynkczać spółgłoski z tyj drugij grupy innóm literkóm. Intuicyjnie czujymy, że takóm literkóm może być abo “i”, abo “j”. “I” jes pod wzglyndym zmiynkczanio szczegulnóm samogłoskóm, bo “i” zawsze zmiynkczo spółgłoska, jako przed nióm stoi. A “j” to jes po prostu takie “i”, kiere niy jes samogłoskóm i niy tworzy sylaby.

To, że literki “i” i “j” nojlepij się do zmiynkczanio spółgłosek nadowajóm czuli nawet Angliki, Niymce i Francuze, kierzy miynkich spółgłosek raczyj niy majóm w swoich jynzykach i jeich ortografio jes do tego w ogule niyprzistosowano. Przipaczmy sie angielskim słowóm “onion” i “canyon” - zmiynkczanie “n” jes zaznaczóne abo literkóm “i”, abo literkóm “y”, kiero tu oznaczo po prostu nasze “j”. Niymce strasznie mordowali się z zapisym słowiańskich nazwisk, takich jak Mańka. Jak zauważył Pioter, próbowali zaznaczyć zmiynkczynie głoski “n” stawiajónc literka “i” przed nióm! Tak powstało takie dziwne nazwisko jak “Mainka”. Jes takie francuskie nazwisko Biote (od prawa Biote’a - Savarta). Tam tyż Francuze zmiynkczyli głoska “b” literkóm “i”.

Polski jes pod wzglyndym zminkczanio niykónsekwyntny i wcale niy jes taki dobrze przemyślany, jak by się mógło zdować! Polski, jako jedyn ze średnio starych jynzyków europejskich, formowoł sie trocha chaotycznie, na zasadzie “pospolitego ruszynio”. Dopiyro łod pewnego czasu naukowce próbujóm go czyścić, ale terozki niykiere rzeczy jes już bardzo trudno ruszyć z powodu przizwyczajynio ludzi. I tak na tle innych starszych jynzyków niy jes tak z polskóm ortografióm źle - np. angielski to już katastrofa. Ale my możymy to zrobić lepij.

Wróćmy do polskiego - choć przeważnie zmiynkczo sie w polszczyźnie spółgłoski literkóm “i”, sóm tu wyjóntki: w takich słowach jak “Francja”, “elegancja”, “korozja”, “obsesja” do zmiynkczanio jes użyte “j”. A jes to tak zrobióne, bo jak by było tam “i”, to Poloki przeczytaliby to jak “Franća”, “eleganća”, koroźa” i “obseśa”. To jes kónsekwyncjo zasady ortograficznyj przijyntyj w polskim, że zawsze “i” robi z poprzedzajóncych je literek “c”, “n”, “s”, “z” i “dz” dźwiynki “ć”, “ń”, “ś”, “ź” i “dź”. Niy powinni my tego błyndu powtorzać, i besto moim zdaniym Pioter bardzo móndrze zapropónowoł, żeby pisać “śe” a niy “sie”, i “ńy” a niy “niy”. Jak by my się mieli ściśle zastosować do polskij ortografie, niy bydziymy umieli zapisać takich słowów jak “ciga” (a niy “ćiga”) abo “zicherka” (a niy “źicherka”)!

Wiym, że “j” do zmiynkczanio spółgłosków zastosowoł Al Majkowski w swoim sposobie zapisu jynzyka kaszebskiego prawie sto lot tymu. Jak Kaszeby se to ułożyli teroz - niy wiym, ale prziglóndoł żech sie niykierym jeich tekstóm i myśla, że zrobiyli to za pómocóm głoski “i”, podobnie jak w polskim.

Inne słowiańskie mowy stosujónce abecadła łacińskie zdaje się zmiynkczajóm spółgłoski kryskujónc samogłoski, ale na tyn tymat powiniy się wypowiedzieć Pioter. My powinni się wzorować na godkach słowiańskich, bo łone sóm nojbarzij podobne do naszyj.

A terozki wtoro literka jes lepszo: “i”, czy “j”? Jak już, to po mojymu lepsze jes “j”. Przisuchejmy sie takiymu słowu polskiymu, jak “dielektryk” i porównejmy je ze słowym “dieta”. Łoba piszóm sie na poczóntku tak samo. Wg zasadów polskij ortografie “dielektryk” noleżało by sie je przeczytać podobnie jak “die-ta”, czyli jako “die-lek-tryk” - czi sylaby. A w rzeczywistości “di” jes przedrostkiym i wiymy, że czyto się to “di-e-lek-tryk” - śtyry sylaby (jako inżinierowi autómatykowi niy musza Ci tego dugo klarować).

Przi dwuznakach chyba zawsze znojdóm sie takie słowa, kierych bes dodatkowego wyjaśniynio niy do sie zapisać. Ale “j”, besto, że niy tworzy sylaby, tak jak “i”, jes tu chyba mnij groźne, bo miyndzy innymi głoskami łatwij sie straci. Tak wiync, “dielektryk” pisali by my tak samo jak w polskim, i wszyjscy wiedzieli by, że “di” i “e” cza przeczytać oddzielnie. Ale już polskie “dieta” zapisali by my jako “djeta”, żeby niy czytać go “di-e-ta”.

Niy myście se, że niy znod żech przikładu, w kierym i “j” niy funkcjónuje za dobrze. Wadóm literki “j” w tym zastosowaniu jes to, że czytajónc mómy tyndyncjo do jei przedużanio (nawet godo się, że “jota” to jes dugie “i”). Np. takie słowo jak “podjeś se”. To słowo tyż mo przedrostek - “pod”, nó i kóńcówka “jeś”. Te “j” jes tu moim zdaniym barzij wyraźne niż w słowie “dieta”. Ale ta różnica niy jes tako mocno, jak w przipadku zmiynkczanio literkóm “i”. Wysilcie się trocha i spróbujcie znojś przikłady, w kierch zmiynkczanie literkóm “j” byłoby niydobre. Jo już znod metoda. Zawsze szukóm nojpiyrw przedrostka takiego, żeby się kóńczył na tako litera, na jako chca (jakoś spółgłoska), a potym biera słownik i szukóm słowek zaczynajónych się na drugo litera, kieryj szukóm (w tym przipadku “j”), i do tego takich, żeby się łónczyły z przedrostkiym.

Zresztóm zmiynkczanie literkóm “j” zastosowoł tyż Pioter tam, kaj mu brakło znaków z miynkimi samogłoskóma, tj. “u” i “ó”. Tak tyż napisali na reklamie “Plaza Center”, kiero mi przisłoł Antek: tam stoło “bjer chopa, baba, lipsta ...” a niy “bier chopa, baba, lipsta ...”. Takie zmiynkczanie zauważył żech tyż pora razy w 150 lot starym tekście Lómpy, kiery mi wczoraj przisłoł Pioter. Lómpa chyba niy umioł dobrze pisać po polsku.

A terozki pómys całkiym zwariowany. W słowach z miynkimi spółgłoskóma, takich jak “bioły”, “pies”, “wiosna” słyszymy jakby bardzo krótkie “i”, kiere niy tworzy samogłoski. Może to jes pozostałość po jerach, kiere, ło wiela wiym, tysiónc lot tymu w tych słowach wystympowały, a potym zanikły (pomys nasunół mi sie po przeczytaniu artykułów p. Jana Szwedy w “Jaskółce Ślónskij” z marca i kwietnia 2000r.). Skoro tak, to wprowodźmy se na to dodatkowo literka - “miynki znak”. Mógli by my to oznaczać znakiym “ı”, czyli “i” bez kropki, bo to jes takie niywydarzóne “i”, kierymu czegoś brakuje. O kapitalik niy muszymy sie martwić, bo ta literka nigdy by niy wystympowała na poczóntku słowa. To by tyż usatysfakcjónowało Antka, bo łón niy lubi kropek i krysek nad literóma - bestoż propónuja teroski kropka ujónć zamias dodać. Wtedy pisali by my “dielektryk”, ale “dıeta” i “podjeś se”. To już chyba wszyskie problymy były by łozwiónzane? Nó niy, bo znaczka “ı” tyż niy ma w LATIN2. Szkoda! Cza by wiync wziónć jakiś inny, może “ î ” abo “ ï ”.

Nó to jak Wóm się to podobo:

• “Mały bôły pěs ńy iđe śe pobawić na wôsynny śwăt” - zménkczanie samogłoskóma

• “Mały bioły pies ńy idźe śe pobawić na wiosynny świat” - zmiynkczanie literkóm “i”,

• “Mały bjoły pjes ńy idźe śe pobawić na wjosynny śwjat” - zmjynkczanie literkóm “j”

• “Mały bıoły pıes ńy idźe śe pobawić na wıosynny śwıat” - zmıynkczanie mıynkim znakıym “ı”

Jak widzicie, te spółgłoski, kiere i tak muszymy kryskować, niych bydóm kryskowane i myśla, że lepij niy zmiynkczać ich innymi literkóma, skoro możymy to zapisać bez dwuznaków.

2.3. Piszesz, że my radzi mómy wszysko proste, yno że uproszczynie z jednyj stróny może nóm skómplikować życie z drugij! Dalij uwożóm, że zapis Piotra jes nojlepszy fónetycznie. Ino cza by go uzupełnić ło jeszcze śtyry znaki, miynkie “ó”, miynkie “u”, “dż” i “dź”. (Myśla, że pryndzyj eli niyskorzij, głsoski “dż” bydziymy poczebować. Jak np. zapisać słowo “dżym” - polskie “dżem”, angielskie “jam”. Możymy zawsze pisać “dř ”, ale czy to niy jes kopia polskiego dwuznaka „dz”?).

Jeżeli jednak Waszym zdaniym tych krysek i łogónków jes za dużo, to idzie w piyrszyj kolyjności zlikwidować miynkie samogłoski i do zmiynkczanio stosować literka “j”, abo “miynki znak” “ı”. Po mojymu systym z miynkim znakiym jes tak samo dobry, jak systym Piotra, bo kożdyj jego miynkij samogłosce odpowiadałaby kómbinacjo miynkiego znaku i zwykłyj samogłoski, np. “ě” = ”ıe”, a mómy yno jedyn dodatkowy znak zamias siedmiu kryskowanych samogłosków. Oczywiście spółgłoski “ć”, “dź”, “ń”, “ś” i “ź” zowdy zmiynkczały by sie same i niy zapisywali by my pó nich ani ”ı”, ani “j”.

3. Terozki ło “mazurzyniu”. Chyba Ci sie trocha pómylyło. Mazurzynie to wypowiadanie “sz”, “cz”, “ż”, jako “s”, “c”, “z”, np. “zrobis to”, “pójdzies tam”, “móm cas” zamias “zrobisz to”, “pójdziesz tam”, “móm czas”. To, ło co Ci się łozchodzi, to labilizacjo (polskie “labilizacja”), czyli wymowianie “o” jak “ło” i “ó” jak “łó” (np. “łón” - polskie “on”, “łóna” - polskie “ona”).

Z tym jes problym, bo podobno labilizacjo niy wystympuje na całym Ślónsku. Jedni godajóm to “ł” mocnij, jedni słabij, a ponoś jeszcze inni wcale. Myśla, że to by cza jakoś zapisować. Jak by to zjawisko dotyczyło yno “o” i “ó” na poczóntku słowa, niy byłoby takiego problymu, bo wto by chcioł, “o” na poczóntku czytoł by jak “ło” i niy musieli by my tego zaznaczać w tekście. Ale znod żech zaś takie słowa (z przedrostkami), w kierych zlabilizowane “o” jes w środku, np. “łorać” (polskie “orać”) i załorać. Niy wiym! Zdaje mi sie, że Kaszeby chyba majóm na zlabilizowane “o” specjalny znak. Ło wiela sie oriyntuja, jes to “ò” - “o” kryskowane w przeciwno stróna niż “ó” (tego znaku tyż niy ma w LATIN2).

4. A terozki ło głosce “ł”. Muszymy mieć na to oddzielny znak, bo to jes inno głoska niż “u”. Różnica jes chyba tako, jak miyndzy “i” a “j”. “U”, podobnie jak “i”, jes samogłoskóm i tworzy sylaba. “ł”, podobnie jak “j”, jes spółgłoskóm i niy tworzy sylaby. Jak np. zapiszesz takie słowa jak “buła” abo “rułka” - eli musiało by to być “buua” i “ruuka”? Po mojymu trocha bez synsu. Inno sprawa, jaki znak do tego zastosujymy. Polskie “ł” to downij było miynkie “l”. Wymowiało się je tak jak na Ukrainie. Do dzisiej tak je wymowiajóm niykierzi ludzie pochodzóncy ze Wschodu. Stónd się wzión znak na zaznaczynie tego dzwiynku. Ale że Polska straciyła cały Wschód, przijyła się zachodnio wymowa i dzisioj “ł” wymowio sie podobnie do “u”, yno jako spółgłoska.

Angliki piszóm przeważnie “w”, Niymce “u”, ale u nich to niy jes taki problym. Jak to robióm inne nacje - niy wiym. Może wziyli by my jakieś “u” z kryskóm, kropkóma abo kółkiym? Za takim samym znakiym jak w polskim przemowio nasze i niy ino przizwyczajynie. Wcześnij propónujesz, żeby głoska “ż” zawsze zapisować jako “rz”, co już chyba w ogule niy mo fónetycznego uzasadniynio, yno przizwyczajynie. Za łostawiyniym znaku “ł” przemowio tyż to, że czasym “ł” wymiynio sie przi łodmianie słówek na zwykłe “l”, np. “bioły” - “biel” - podobiyństwo znaków graficznych może ułatwiać wartkie kojarzynie znaczynio słowa przi czytaniu - porównej: “bioŭy” - “biel”.

A tak w ogule, to my już chyba kómpletnie sfiksowali! Chopy (bo kobiytek tu niy widza), niy mómy zielónego pojyncio ło tym, za co się bierymy! Na dodatek niy mómy żodengo ani spod Opola, ani Cieszyna. A tam chyba godka jes zdziebko inno!

Józek Kulisz