« IMPRESSUM

KONTAKT

post@EchoSlonska.com

Roztomili Ślónzocy, przociele ślónskiyj mowy,

Moc za niyskoro - ale jednak - ukazuje sie sam do kupy złónczóne drugie a trzecie wydanie "Poradnika...". Życza Wóm mocka radości przi czytaniu a badaniu godki naszych uojców. Eźli mocie jakieś kómyntorze, wskozania, pochwoły abo krytyki, to niy niechejcie sie nimi sy mnóm podzielić. A eźli znocie jeszcze kogoś, co by go "Poradnik..." móg zainteresować, to dejcie mu skozać abo poślijcie mu te nowinki "Poradnika" na jego ymilkowo adresa.

Chówcie sie,

Grzegorz Wieczorek
gregor.wieczorek@t-online.de

P.S.: Niy gorszcie sie, eli ftoś dostoł tyn ymilek przeciw swoji woli. Prosza tych, co sóm zainteresowani i radzi by dostowali porzónd informacyje uo towarzistwie i prziczynki "Poradnika", wartko podać mi swoja adresa. Na drugi roz byda posyłać ymilki ino tym, co se tygo wyraźnie życzóm.

P.S. II: Jes jakieś zjawisko w ślónskij gwarze, co ś nim mosz utropa? Rod byś sie czegoś dowiedzioł, coś już dycki chcioł uobadać ? Dej skozać, a drugie wydanie "Poradnika" bydzie uofiarowane Twoji uopresyji!

Pyńdziałek, 8.9.2003 r.
Wydanie 2/3 złónczóne

uObjyńcie:

1. -ować abo -ywać?
2. Ślónskie formy zaimków wzglyndnych 'który', 'która', 'które'.
3. Czasownik 'mówić' w gwarach ślónskich.
4. Rzeczowniki cudzygo pochodzynio z kóńcówkami -yja, -ija. uOdmiana w liczbie mnogi.
5. Ślónskô òrtografijô, cz. I.

---

-ować abo -ywać (-iwać)* ?

* W tym prziczynku używómy polskiyj fachowyj terminologije gramatycznyj. Jeszcze nóm sie to zdo za wczas, coby tukej tworzić ślónskie fachowe słowa. Internacjonalizmów tyż niechómy, coby niy zabałamóncić w głowach niyfachowcóm, jako że prawie dlo nich my tyn tekst wyrychtowali.

W tymto wydaniu „Poradnika...” zabierómy sie za ślónskie czasowniki z kóńcówkami –ować. Prziczyna takigo wyboru leży w tym, iże Ślónzoki młodego a postrzedniygo pokolynio majóm ś nimi kupa kłopotów. Nónkani wpływym polszczyzny coroz czynści używómy zamiast ślónskich formów na -ować jejich polskie uodpowiedniki z kóńcówkóm -ywać, co w gwarach ślónskich je naprowda niymożne !!! Iże sie tak dzieje, niech dokoże gorztka przikładów na czysto polskie formy we „ślónskich” tekstach internetowych. Takie dziwolóngi niy majóm nic do szukanio w ślónskich „kónskach” a jednak sie tam dostowajóm: obs(ł)ugiwać, zapisywać, obiecywać, podszczypywać, przelatywać atd. Niyroz sie je potym uodmiynio w czasie pominiónym (=w czasie przeszłym) „po ślónsku”, po czym powstowajóm iste krojcoki, co sie w nich miyszajóm polskie cechy (kóńcówka –ywać (-iwać)) ze ślónskimi (-oł): obsługiwoł, opisywoł, podszczypywoł, przelatywoł atd.

Jag już jes spómnióno, kiej pozornie (= z pozorym, tzn. uważnie) glóndómy do ślónskich tekstów, mogymy wartko badnóńć, iże ślónsko bezokolicznikowo kóńcówka –ować je zastómpowano bez polsko –ywać. Polskie formy typu obsługiwać, przelatywać, zapisywać atd. nastały w polszczyźnie dziepiyro niydowno, przewziynte z dialektu mazowieckiygo. Wyżdugały uóne wcześniejsze obsługować, przelatować, zapisować, co sie uostoły w ślónskich gwarach niyzmiynióne do dziś. I tukej możno by zakóńczyć uóna uozprowka pouczyniym: po ślónsku niy śmie sie używać kóńcówka –ywać, zamiast niyj używejcie –ować. Ale...

Sytuacyjo je ale barzi skómplikowano, bo sóm tyż roztoliczne ślónskie czasowniki z przirodzónym –ywać, jako na przikład: nazywać, zakrywać, uodbywać atd. Jejich uozpoznanie może uokozać sie ciynżkie, tymu podómy tukej pora regułków, ftóre bydóm w tym pómocne. uOprócz tego zajmiymy sie sam dogłymbniyj kóńcówkóm –ować, ftóro służy u nos, we moc wiynkszym stopniu jako w nowoczesnyj polszczyźnie, tworzyniu czasowników wielokrotnych a inkszych, co niymajóm uodpowiedników w polskim. W spodnim zestawiyniu dzielymy uóne czasowniki na roztomajte grupy a naświetlómy jejich swojskie cechy, znaczynie dlo ślónszczyzny a jejich różnice do polskiygo.

1. grupa: Czasowniki z kóńcówkóm –ować, bez polskiygo uodpowiednika na –ywać.
Czasowniki w tyj grupie abo majóm inksze znaczynie jak jejich polskie uodpowiedniki fónetyczne, abo jejich polskie uodpowiedniki znaczyniowe majóm inkszo kóńcówka jak –ywać abo –ować. Gorztka przikładów:

spować = sypiać; forma wielokrotno uod spać (por. zwrot: uón tam czynsto ku nij chodzowoł a tam spowoł), czynsto uo „niydozwolonych”, przedmałżyń­skich stosunkach szaców z lipstami. uOdmiana: jo spuja, ty spujesz, uón spuje atd.

chodzować = często, regularnie chodzić; forma wielokrotno uod chodzić, n.p. zwrot: my tam hneda hned chodzowali (na grziby, do kościoła, do roboty)

straszować  = często, regularnie straszyć (o duchach); forma wielokrotno uod straszyć.

(ś-, wy-, prze-, za-, w-) -lazować = -łazić; forma wielokrotno a niydokonano uod lyźć. Łazić w ślónskiyj mowie wystympuje ino bez przedrostka, do kupy z przedrostkiym ino -lazować. Pado sie np.: uón już ślazuje z gałynzi.

swalować  = zwalać
rómbować  = rąbać
wychwolować  = wychwalać
popożyczować = pożyczyć; nie od razu ale na raty, kilku osobom itd.
przewalować = przewalać
opatrować = opiekować się, pielęgnować (np. starsze osoby)
pościepować = pozrzucać
opytować sie = wypytywać się, zasięgać informacji ustnych
skazować = 1. zamawiać (towary, usługi), 2. przekazywać (o pozdrowieniach, wiadomościach), 3. skazywać (na karę śmierci itd.)
podpolować = podpalać
dopolować = dokuczać
młócować = często młócić
świycować = regularnie, co jakiś czas świecić, na przykład: świycować karbidówkóm na grubie...
podszukować = badać, kontrolować; z niymieckiygo untersuchen.
zważować = zważać na kogoś lub coś, respektować kogoś

2. grupa: Czasowniki z kóńcówkóm -ować, co jich polskie uodpowiedniki majóm kóńcówka -ywać (-wać).

Skirz braku różnicy znaczynio pomianujymy je ino po koleji:
podkopować, czytować, siadować, odpisować, oblizować, popłakować, przesiadować, powypytować, przesłuchować, poślatować sie (=pozlatywać się, zbiec się), obskakować, pobolować (= pobolewać ! „Nogi pobolowały od cesty, stracił żech pod nimi grónt” – śpiywka zespołu BLAF z Jabłónkowa) atd.

Iżby uszporować miejsca, niy podowómy czasowników uo tych samych rdżyniach a inkszych przedrostkach jak np.: (za-, wy-, prze-, o-, s-)-pisować atd. Wiadómo, iże możno je zestowiać z roztomajtymi przedrostkami a kóńcówka -ować uostanie bez zmiany.

Wiyrchnie zestawiynie niy uobejmuje wszystkich czasowników na -ować, jakie mómy w ślónskich gwarach. Je to ino mało gorztka przikładów, co mo Wóm, roztomili przociele ślónski mowy, umożnić wglónd i Wos uczulić na jedno z typowych a mimo to poleku tracóncych sie ślónskich zjawisk jynzykowych.

Pozór !!! Polskim czasownikóm jak wychowywać, przechowywać atd. musiało by uodpowiadać wele zasady podanyj na wiyrchu ślónskie wychowować a przechowować z podwójnym –owow– . Tyż po ślónsku brzni to trocha dziwnie, tymu noleży se dycki przemyśleć, eli niy idzie w danym przipadku użyć form dokónanych wychować, przechować abo nawet ino chować, co w ślónskim znaczy już m.in. wychowywać (por. ślónski chowaniec =wychowanek). W kożdym razie nawet formy z –owow–, eli już niy idzie jich uniknóńć, sóm barzi poprawne jak polskie uodpowiedniki z kóńcówkóm –ywać. Tych uostatnich niechejmy, kiej piszymy abo godómy po ślónsku.

Kiedy używómy kóńcówki -ować a kiedy -ywać (-iwać) ?

Kóńcówka –ować używo sie dycki wtedy (bez wyjóntku !!!), eźli dany czasownik uodmiynio sie bez uosoby wele wzoru:

Liczba pojedynczo	Liczba mnogo
–uja –ujesz –uje	–ujymy –ujecie –ujóm

Przikłady:  uobsługować (jo uobsługuja, ty uobsługujesz, uón uobsługuje atd.), zapisować (jo zapisuja atd.), wylatować (jo wylatuja atd.), podsłuchować (jo podsłuchuja atd.), przeczekować (jo przeczekuja atd.), uopytować sie (jo sie uopytuja atd.) a mocka inkszych.

W niyftórych gwarach Ślónska (Ziymia Raciborsko, Kozielsko, czyńściowo Gliwicko) czasownikowo kóńcówka –ować zrównuje sie z formami uodmiyniónymi, co w nich durch wystympuje –u–, skirz tego dochodzi tam do przejścio –ować > –uwać, n.p. chodzuwać, przelazuwać atd. Tyn wariant wymowy tyż winien być dopuszczóny w piśmie.

Kóńcówka –ywać (-iwać) używo sie wtedy, eźli czasownik uodmiynio sie wele wzoru:

Liczba pojedynczo	Liczba mnogo
–yw-óm –yw-osz –yw-o	–yw-ómy –yw-osz –yw-ajóm

Przikłady:  przezywać (jo przezywóm, ty przezywosz, uón przezywo atd.), bywać (jo bywóm atd.), uodrywać (jo uodrywóm) a mocka inkszych.

Pozór !!! W czasownikach typu przelywać, rozsiywać kóńcówkowe –y– niy je pierwotne, ale rozwinyło sie ze staropolskiygo dugiygo e (ē > é > y). Poznómy to po tym, iże uodpowiado mu polskie e (przelewać, rozsiewać atd.) a nawet w ślónskiyj mowie może sie uóno wypowiadać jako głoska postrzednio pomiyndzy e a y (=é). Tukej nima możności pomylynio z kóńcówkóm -ować; kożdy Ślónzok może sie sam spuścić na swoje wyczucie jynzykowe, bo chyba nikómu by niy prziszło do gowy padać: przelować, rozsiować.

Pozór !!! Niytypowy je czasownik nagrować (=nagrywać), co na piyrsze podziwanie tyż noleży do grupy czasowników na -ować. Dyć uón sie ale uodmiynio: jo nagrowóm, ty nagrowosz (zamiast uoczekowanego jo nagruja, ty nagrujesz) atd. i niby zaprzeczo podanyj na wierchu regule. uOdpowiado uón jednak polskiymu starszymu nagrawać. Uóne -o- w kóńcówce -ować zastympuje polskie -a-, tak samo jak śl. czorny = pol. czarny. Po tymu je to kóńcówka -ôwać a niy -ować. Literkóm ô uoznaczómy tukej dźwiynk, co na wschodzie Górnego Ślónska wymowio sie jak o, na zachodzie ale jak ou - a uodpowiado uón dycki polskiymu a. I naprowda tak jes: na zachodzie G. Śl. pado sie: nagrouwać, jou nagrouwóm (= staropolskie ja nagrawam => dzisiejsze ja nagrywam). Typowe czasowniki na -ować takiygo czegoś niy znajóm!

Na kóńcu godzi sie powtórzyć, iże czasowniki na -ować to je blank ważno czyńść naszyj ślónski erbizny, ślónszczyzny prowdziwyj, „staryj”, tzn. bez wpływów polszczyzny standardowyj. Jeszcze niy tak downo używało sie jich pospolicie. Niech uo tym poświadczóm roztoliczne, na wierchu spómniane przikłady, z wyjóntkiym dwóch wyjynte ino z jednego jedzinego zdrzódła: Pamiętnik górnika, E. Jeleń, Kraków 2002. Je to autentyczny przekoz, spisany w latach trzidziestych uod starygo górnika, co sie wychowoł i wyrós na Ślónsku w czasach, kiej polsko szkoła i polski jynzyk literacki małowiela niy miały wpływu na mowa Ślónzoków. Dziś polskie formy z -ywać zamiast -ować uczyniajóm coroz wiynkszo czyńść tekstów młodych Ślónzoków. Tóż biermy se to do serca a używejmy dali do kna ślónskiyj kóńcówki -ować. Niy dejmy ji wymrzeć. Bez ni jes nasza mowa, nasza rzecz biydniyjszo a chudszo.

---

Ślónskie formy zaimków wzglyndnych który, która, które

Polskim który, która, które uodpowiadajóm na Górnym Ślónsku roztomajte regiónalne formy. Nojbarzi typowe sóm możno kiery, kiero, kiere, używane w postrzodkowyj czyńści Górnego Ślónska. Prócz nich sóm w użytkowaniu ftóry, ftóro, ftóre a na małym kónsku ślónskiyj ziymie (na połedniu) chtóri, chtóro, chtóre. W tymto artykuliku bydymy prawić uo uónych zaimkach w roli wzglyndnyj a niy pytajnyj; porównej polskie zdanie jak:

Zepsuł się autobus, którym jedziemy do Ustronia.

Czynsto widzi a słyszy sie, iże młodzi używajóm po ślónsku tego samygo wzoru i padajóm np.:

Popsuł sie (auto)bus, kierym (ftórym; chtórym) jedziymy (jadymy) do Ustrónia.

Po prowdzie niy idzie powiedzieć, iże jes to źle. Niyuokludność tyj kónstrukcyje wylazuje na wiyrch dziepiyro wtedy, kiej se podziwómy na to, iże wyparła uóna małowiela do kna w godce a w tekstach młodych Ślónzoków inkszo, blank ślónsko możność:

Popsuł sie (auto)bus, co nim jedziymy (jadymy) do Ustrónia.

Bo ślónsko mowa dycki używała radziyj swojskiygo zaimka co w roli wzglyndnyj, jak drzewianego, sztywnego kiery, kiero, kiere (chodźby po niymiecku: welcher, welche, welches a po polsku który, która, które). Mimo, iże - jag już je spómnióno - niy śmiymy uznać kiery, kiero, kiere za złe, gańbi nos to, iże wyżdugały uóne w mowie i piśmie młodych Ślónzoków swojski zaimek co, co tyż je isto wpływym polszczyzny, jako że w ni używo sie ino który, która, które używo sie tam małowiela dycki.

Tóż przipómnimy w tabelce jeszcze roz prawo uodmiana zaimków wzglyndnych który, która, które po ślónsku, a pocisnymy ku tymu jeszcze przikładami.

Przikłady podowómy ino z kiery, kiero, kiere. Coby niy zaciymniać tabelki, niy używómy pobocznych formów z ftóry, ftóro, ftóre a chtóry, chtóro, chtóre, co tyż sóm pełnoprawne.

Niech tukej styknie liczba pojedyńczo. Fto zasada zrozumioł, bydzie móg tyż tworzić formy zaimków wzglyndnych w liczbie mnogi.

---

Czasownik „mówić” w ślónskich gwarach

Niyjednymu sie dzisiej zdo, iże słowa „mówić” w naszym dialekcie nima. Toć, używomy go rzadzi niż w polszczyźnie, ale niy zapóminejmy uo tym, iże do kupy ze ślónskimi „rzóndzić” a „godać” czasownik „mówić” tyż jes ślónski i w godce naszych uojców dycki sie pojawioł. Czyńści sie go używało w zestawiyniu z roztomajtymi przedrostkami, np.:

smówić sie, smowiać sie (1. np. na kogoś = zmawiać się; 2. uo młodych, co sie smowiajóm na ślub = zaręczać się)

wymówić sie, wymowiać sie = znaleźć wymówkę;

namówić kogoś = to samo, co po polsku; czynsto sie godo uo młodych synkach, iże se namowiajóm dziołchy (= namówić do chodzenia ze sobą, do pójścia na zabawę atd.)

Prócz tego mómy i inksze słowa uo tym samym rdżyniu:

mowa, mołwa = język, mowa. Tyż blank ślónskie słowo. Na połedniu Górnego Ślónska wystympuje w tym znaczyniu słowo rzecz. Rzeczownikowi godka uodpowiadajóm w polskim zaś 3 znaczynia: 1. opowiadanie, np.: Jo rod suchóm starych godków, 2. sposób mówienia, gadanie, np. Tyj gupi godki niy poradza dłużyj słuchać. 3. mowa, język, np. ślónsko godka.

niymowa, niymołwa = to samo, co po polsku.

smówiny = zaręczyny;

---

Rzeczowniki z kóńcówkóm -yjo, -ijo, mnogo liczba

W zeszłym wydaniu poradnika przerobiyli chmy uodmiana rzeczowników cudzygo pochodzynio z kóńcówkóm -yjo, -ijo, ale ino w liczbie pojedynczyj. Tukej podowómy uodmiana (deklinacyjo) w liczbie mnogi na przikładzie rzeczowników uopresyjo, mankulije (ino w liczbie mnogi; =melancholia):

Liczba mnogo:

---

Roztomili przociele ślónski mowy!
Już dugo sie uozprowio uo potrzebie „kodyfikacyje” ślónszczyzny. Do tyj pory kożdy pisoł i pisze po swojimu w swoji gwarze, tak jak autor tego artykulika. Nawet, kiej niyftórzi próbujóm używać jakiś inkszych, wymyślnych literków, niy zmiynio sie na tym nic. Hned a hned zdo sie, iże „uortograficznym aktywistóm” idzie przi tym ino uo to, coby sie uodróżniać w piśmie uod polszczyzny. Zapómino sie ale, iże niy wystarczy uoblyc gwary w roztoliczne hoczyki, piski a apostrofy, coby zrobić ś ni nowy jynzyk.

W prziszłych czyńściach seryje „Ślónskô òrtografijô” bydymy głosić „propozycyje” (forszlagi) na ślónsko pisownia. Bydymy ale postympować inakszi, jak nasi poprzednicy: bydymy używać moc nowych znaczków, ale ino tam, kandy uóne wyrażajóm ślónskie zjawiska, tzn. takie, co jich ni ma w polskim. Spróbujymy tam, kandy mo to syns, ujednolicić w zapisie roztomajte uodmiany ślónski wymowy, uo co sie wcześni żodyn niy staroł. Bydymy tuplikować zasady a podować jynzykowe argumynty, co przemowiajóm za takim a niy inakszym rozwiónzaniym. uOd Wos, tzn. uod ślónskigo ludu zoleży, eźli sie to przijmie, abo ta cołko szkryflanina wylónduje na hasioku niywydarzónych wynolozków. Podwiela niy wyświetlimy całości naszego pómysłu, bydymy – jak do terazki – pisać „po naszymu” tzn. po katowicko-pszczyńsku, ino sóm tytuł „Ślónskô òrtografijô” niech zwiastuje kierónek, do ftórego kroczymy. Sóm artykuł bydzie pisany po polsku, coby niy miyszać moji dotychczasowyj uortografije z tóm ślónskóm nowóm, co jóm proponuja.

Ślónskô òrtografijô, cz. I

Literka „ô”

Zarys problemu:

Na śląskim obszarze dialektalnym zaznaczają się różnice w wymowie dawnego a długiego (ā), por. mapkę. Wynikiem tego jest regionalna rozbieżność w wymowie tych samych słów. Oto garść przykładów opisywanego zjawiska:

ptok – ptouk – ptauk (=ptak)
czorno – czournou – czaurnau (=czarna)
jo – jou – jau (=ja) 
bestyjo – bestyjou – bestyjau (=bestia)

Aby zachować tak istotne cechy wymowy a mimo to ujednolicić zapis, postulujemy wprowadzenie literki ô.

Przykłady:

ptôk, czôrnô, jô, bestyjô, nagrôwać, dôwać, czytôsz, mô, miôł, gôdôł, Zôbrze, do Zôbrzô, zôpaska, do czytaniô atd.

Kłopoty może sprawiać Ślązakom ze wschodniej części Górnego Śląska (obszar zielony na mapce) odróżnienie ô od o, gdyż tam nie ma żadnej różnicy w wymowie obu głosek.

Pomocna regułka: literka ô (prawie) zawsze odpowiada polskiemu a, natomiast śląskie o zawsze odpowiada polskiemu o. Przykłady: jô = ja, dobrô = dobra, trôwa = trawa, do Zôbrzô = do Zabrza itd., ale krowa, kosz, piwo, wojna, Polska, woda.

Ślązakom z obszaru pomarańczowo-czerwonego (patrz mapka) problemy może stwarzać odróżnianie ô od oł oraz ôł, ponieważ te 3 grupy głosek wymawiają się tam jednakowo, np. wymowa [czytoł] = czyta lub czytał! I tutaj pomoże porównanie z polszczyzną:

Proponujemy również używać litery ô w słowach môwa, niymôwa, wymôwa; ponieważ tutaj również istnieje oboczność wschodnio – zachodniogórnośląska: [mowa] – [mouwa], [niymowa] – [niymouwa], [wymowa] – [wymouwa]. Słowa te stanowiłyby jednak wyjątek, gdyż jest to pisownia nieetymologiczna: owemu ô nie odpowiada polskie a, ô w tym przypadku nie jest kontynuantem „długiego a” a oboczność o : ou ma tutaj zupełnie inne przyczyny.

Znak „ô” należy zarówno do komputerowego alfabetu zachodnio- jak i środkowo­europejskiego. Kombinacja klawiszy: Alt+0244. Używany również w pisowni kaszubskiej.

Uwaga! ô przechodzi przed m, n oraz ń w ó (patrz następny akapit), np. wstóń!

Literka „ó”

Zarys problemu:

Dzisiejszy standardowy język polski nie odróżnia w wymowie tzw. „u otwartego” od „ó zamkniętego (kreskowanego)”. Obiema literkami wyraża się ten sam dźwięk: [u]. W gwarach śląskich natomiast, tak samo jak w dawnym języku polskim, istnieje dosyć wyraźna różnica w wymowie obu głosek: [ó] wymawia się konsekwentnie jako głoska pośrednia pomiędzy o a u. Dlatego opowiadamy się za zachowaniem znaku ó, przy którego użyciu należy jednak pamiętać, żeby go wymawiać jak [ó] a nie jak [u].

Propozycje oznaczania głoski [ó] jakimś innym znakiem, aby nie wymawiać jej jak polskie [ó=u], odrzucamy stanowczo. Znaki jak „ö”, „o” lub co gorsza „oo” są zupełnie zbyteczną egzotyką (jeśli ortografia nie stosuje dwuznaków na oznaczenie samogłosek, to taki jedyny wyjątek byłby gafą, ·która kłóciłaby się z resztą systemu). Całkiem naturalny i historycznie poświadczony na oznaczenie tejże głoski znak ó pozostałby ponadto niewykorzystany.

Uwaga! Głoska [ó] (a tym samym znak ó) w śląskim nie ogranicza się do tych pozycji, w których w polskiej ortografii używamy znaku ó. Jej zasięg jest o wiele szerszy: każde [o] przechodzi przed spógłoskami nosowymi [m], [n] i [ń] w [ó], np. kóń, koróna, stróm (=drzewo). Zasadzie tej podlega też rozłożona samogłoska głosowa ą à ón lub óm, np. wzión (=wziął), sjón (=zdjął), dómb, ś nióm itd. Tak samo przechodzi każde ô w pozycjach przed m, n i ń w ó: np.:

przôciel gôdô ale jô gôdóm (wymowa zach.-górnośląska: jou goudóm lub jou goudą a nie jou goudoum), Pónbóczek, ustóńcie itd.

Wyjątek od tej reguły stanowi o lub ô na granicy przedrostek – nagłos, gdzie w pozycjach przed m, n głoski te pozostają bez zmiany, np. ponieść (po-nieść a nie pónieść).

Uwaga! ó występuje w gwarach śląskich również w rzeczowniku dróga (=droga,), jak również w formach czasu przeszłego czasownika móc: móg, mógła, mógło, mógli, mógły. Brak go natomiast w słowie nożka (=nóżka). W odróżnieniu od polszczyzny literackiej ó występuje zamiast u w wyrazach niemieckiego pochodzenia typu: grónt (=grunt), fónt (=funt, pół kilo), i w końcówce –ónek (=unek): kierónek, uobsztalónek (=obstalunek, zamówienie), felezónek (=rozdział pracy przed szychtą na kopalni), rachónek itd.

Literka „ò”

Zarys problemu:

„o” w nagłosie (tzn. na początku wyrazu nie licząc przedrostka) wymawia się na we większej części śląskiego obszaru dialektalnego jak [uo] np.: uobrozek, uoroz, uozprowiać, uo mie itd. Jest to bardzo wyrazista cecha tamtejszych gwar. Na południu Górnego Śląska (Ziemia Cieszyńska, Raciborska, Rybnicka, Prudnicka, część Kozielskiego) labializacja (uwargowienie) nagłosowego „o” nie występuje. W związku z tym proponujemy wprowadzenie literki „ò”, którą oznaczamy „o” nagłosowe, co znaczy, iż literka ò będzie się wymawiać w zależności od regionu jako [uo] lub po prostu [o]. Piszemy więc: òbrôzek, òrôz, òzprôwiać (obok równie poprawnego rozprôwiać), òkno, ò mie, òstuda, Òpole, òpytować sie itd.

Uwaga! ò nie traci swojego nagłosowego charakteru po przedrostkach, czyli piszemy dalej poòzprôwiać, wyòbrazić itd.

W ten sposób unikniemy takich rażących oboczności, często występujących w tekstach śląskich jak łoroz : oroz, łónaczyć : ónaczyć, łOpole : Opole itd.

Trudności w zapisie pojawiają się wtedy, gdy nagłosowe „o” pojawia się przed nosowymi m, n lub ń, z powodu przejścia [o] à [ó] (patrz literka „ó”). Wówczas nagłos taki wymawia się w zależności od regionu jako [uó] lub po prostu [ó], co jednak trudno wyrazić ujednoliconym zapisem. Proponujemy w takich przypadkach następującą zasadę: w pisowni pozostawmy ó, wiedząc jednak, że w wymowie jest ono labializowane (uwargowione), czyta się więc jak [uó] lub [ó]. Piszmy więc ón, ónaczyć, wyónaczyć itd.

Ciąg dalszy nastąpi...
_______________________________________

Mómy nadzieja, iże po piyrszyj lekcyji naszyj pisownie idzie terazki lepszi zrozumieć tytuł: „Ślónskô òrtografijô”.

---

Pozór!!! Szukómy jeszcze trzech abo sztyrech człónków, coby móc założyć towarzistwo ku ochronie ślónski godki w Niymcach. Fto by chcioł nóm pomóc abo – eźli mo wónty abo ino pytania – dostać gorzć informacyjów, niech sie zgłosi na moja adresa. To samo sie tyczy siostrzanego towarzistwa w Polsce. Tóż fto mo te zaczucie, iże mómy te same poglóndy, podobnie widzi i czuje potrzeba działanio a podobo mu sie, co sam sie tworzi, niech sie wartko zgłosi.

Mocka pozdrowiyń

Grzegorz Wieczorek
gregor.wieczorek@t-online.de