Eduard August Schroeder 1852 – 1928
in Teschen (Cieszyn)
-dokończenie
Das Recht der Freiheit
W poprzdenich odcinkach Schroeder, chce: Samodzielnego i Neutralnego Teschner Landes – pod „
sympatycznym“ protektoratem Zjednoczonych Stanów Północnej Ameryki; zmaga sie ze zjawiskiem – plagóm
alkoholizmu; jest wielkim uczonym i shlonzokiym z głowóm i charakterym!
(kuknij: Echoslonska Nr. Nr. 3, 7, 11, 13)
Tym razym bydzie trocha o najważniejszym Jego Dziele (w tytule), poznómy Go też jako organizatora-budowniczego i
Poete, Dichtera.
KSERO – foto Schroedera z Beskidem – Kalender 1958
Schroeder był głównym inicjatorym i organizatorym – Er war spiritus rector – die I. schlesische
Gewerbe-, Industrie-, Land- und Forstwirtschaftliche Ausstellung in Teschen 1880, (I-sho Shlonska Krajowo Wystawa
Przemysłowo i Rolniczo w Teschynie) – miała byt´ przeglóndym sukcesów całej Monarchii Austro-Wyngierskij.
Przi jej otwarciu, 5.September przez prezydenta krajowego (Aleksander Freiherr von Summer), Chór wykonoł hymn
„Mein Schlesien“ do słów E.A.Schroeder´a, muzyka A.Korab? Mein Schlesien – tekst pełemn poetyki i
zaangażowania był później wykonowany na Festynach śpiewanych od Bielska przyz Mistek do Ostrawy.
Niżej próba przełożenia I. zwrotki (E.B.) und (i) Mein Schlesien
Kaj tych Beskidów ciymne wierchy
Wznoszóm sie nad tyn Wisły brzeg
Kaj tych Sudetów zieleń´ wdziynki
Kieruje na tyn odry bieg.
Tu nad toum Olzóm kamień´ brzegach,
Oh! Naród zacny cotu tworzył,
z Ren-Menu, Frankonii rodem
z nami tyn piykny kraj zdobił.
Kaj na tych hal, juhasa songi
Ksóund dudniom koła, młotów klang´s,
/: Tam tyn shlonzków Haym-matland :/
Mein Schlesien
W tym roku też (1880) Kaiser (Cysorz) Franciszek Jósef I odwiydzo Cieszyn już po Wystawie, 17. Oktober. Był to
najokozalszy z pobytów monarchy w Cieszynie, a Kaiser był tu przejazdym już w 1851 a bybzie jeszcze w 1890 i 1906
roku. Shtyry dni bół Teschyn stolicóm c.k. Monarchii. Kaiser przijechoł na Bahnhof – dzisio stacja w
Czeskim Sieszynie ze swej wyngierskiej rezydencji w Gödöllö i bół przijmowany na zómku przez Arcyksiyncia
Albrecht´a. Zużywane dziennie 300 świyc plus całe zaopatrzenie dworu było z Wiednia razem z beczkami wody z Schönbrunnu
jakóm jedynie piół Kaiser. „Gwiazdka Cieszyńska“ zachwycała sie w opisie tych dni. Kaiser znoloz też
czas na odwiedziny Hrabiów Larisch-Mönnichów w Karwinie – Frysztacie (Freistadt). Kaiser był bardzo zadowolony
z całej wizity.
Schroder był zapwenie świadkiem tej i dwóch kolejnych wizyt Kaisera. W 1910 roku kupcy cieszyńscy ufundowali
Kaiserowi pomnik w Parku miejskim – 80.ta rocznica urodzin. Pomnik ten później nacjonaliści polscy w 1920 r.
zdewastowali i przerabiali na swoje modły.
Schroeder tymczasem zajmuje sie społecznie dlo Cieszyna i naukowe . Szczególnie interesuje sie problemami na
pograniczu Prawa i Socjologii. Opracowuje i wydaje kolejno:
1) Das Recht im Irrewesen – Zurich 1890 (Mylne rozumienie Prawa (?))
1a) Zur Reform das Irrewesen- Zurich 1896
2) Das Recht in der geschlechtlichen Ordnung – Berlin 1893 (Upórządkowanie (?) rodzajowe Prawa)
3) Das Recht der Wirtschaft (Leipzig 1896) – Prawogospodarcze)
3a) Das Heimatstättenrecht (Leipzig), (Prawolokalne – miejscowe (?))
4) Das Recht der Freicheit (Leipzig 1901)
Ta ostatnia pozycja zawiera sedno poglóndów Schroedera na istote Prawa, została przetłumaczona też na jynzyk
japoński, a w wersji angielskij swoje oddziałanie przeniosła na poglóndy późniejszego prezenta U.S.A. –
Woodrowa Wilsona.
E.A. Schroeder jest twórcóm nowego kierunku polityki socjalnej tzw. Socjalizmu Prawa. W tej Ideii Państwo Prawa
dopiero w pełni stosunki gospodarczo – socjalne może prawie budowat´.
Schroeder ist der Begründer der neuen sozialpolitischen Richtung des sogenannten Rechtssozialismus, welcher der Idee
des Rechtsstaates erst den vollen wirtschaftlichen – sozialen und rechtlichen Ausbau zu geben bestrebt ist.
2) Das Recht in der geschlechtl. Ordnung
„Das Recht der Freiheit“ Poniosło nazwisko Schroeder´a na wxzystkie kontynenty! Najwiynkszo japóńsko
gazeta „Kokumin Shimbon“ w Tokio, w dwóch felietonach 23 i 26. Jänner (Styczeń) 1904 r. wyraził sie z
wielkim uznaniem na temat tej pracy. (Felietony-kuknij: Der Alkoholismus und die soziologischen Grenzen seiner Bekämpfung-E.A.
Schroeder Ksiąźnica Cieszyńska TL 7708 – tłumaczenie niemieckie).
Nie udało mi się zebrat´ prac -dzieł- wierszy Schroedera. Nie wiem co stało sie z cieszyńskom bibliotekóm
Schroedera. W ogólnie dostympnej Książnicy Cieszyńskiej shtyry pozycje, w Bibliotece Śląskiej-Katowice,
dwie. Może jest coś w Bibliotece Parafii Katolickiej Cieszyna? Raczej niedostępna. Zagraniczne źródła o
bibliografie. – Pozostawiam młodszym badaczom.
Na miejscu – Cieszynie: Niestety, po obaleniu „żelaznej kurtyny” miyndzy Wschodem (Polskóm
też) i Zachodem – w 1989/91 r., Macierz Cieszyńska, która jest dysponentem politycznym polskiego Cieszyna
zainstalowała tam (w cieszyńskiem) szczelnóm kurtyne nacjonalizmu polskiego. (Przepuszczo tylko pielgrzymki do
„Źwirki i Wigury“ do Cierlicka w Czechach).
Tylko przypadkiym zatym w Kalendarzu Cieszyńskim z 1991 r. znalozł sie artykuł pt. „Uczony spod Beskidów“
(J.S.) – dotyczący E.A. Schroedera. Autor, jak sie wydaje ma (miał) dostymp do archiwów Muzeum Cieszyńskiego,
do których ja nie móm dostympu, a w (niedawno otwartej) ekspozycji muzealnej nie ma o Schroederze, J. Koźdoniu, Haas´ie,
Demel´ach – nic!
Podobnie w Książnicy Cieszyńskiej (zbudowanej z pomocą fundacji polsko – niemeckiej!) stosunek dyrektora
– ob. Szeląga do uczonego E.A. Schroedera oceniam jako wrogi – wynika to nie tylko z treści mojej z ni,
rozmowy ale i sposobu dostępu i dbałości o spuścizne Schrodera oraz zbiorów sprzed 1920 roku.
Milczeniem zbyto też mojóm prośbe w cieszyńskim Urzędzie Stanu Cywilnego gdzie zapytowałem o Familie uczonego.
O rozbitych grobach Schroedera i innych pisałem już wcześniej.
W tym miejscu muszę cytowat´ fragment z kal. Ciesz. 1991 (j.w)
„Socjalizm prawa Edwarda (sic!) Augusta Schroedera w dużym stopniu odbijał warunki panując na przełomie
wieków w Monarchii Austro-Węgierskiej, także w Cieszynie. (…) Schroeder akcentuje naturalne i niezbywalne prawo
każdej osoby do wolności. Ograniczone ono może być tylko wymogiem pogodzenia interesu jednostki z pomyślnością
zbiorowości, co jednak bezwzględnie musi się odbywać na grunice prawa. Prawo bowiem jest dla niego maksymalizacją
dobra i minimalizacją zła. Powinno też szczególnie bronić systemu prawno-ekonomicznego i prywatnej własnoci gdyź
nosicielką rozwoju i pomyślności społecznej jest gospodarczo zaangażowana “wielka własność”. Prawo
musi też zapanować w stosunkach międzynarodowych, powinno być oparte o zasady Wolności, Prawa, Prawdy i Postępu”.
Das Recht der Freiheit
kritisch, systematisch und kodifiziert,
sozialwissenschaftliche Rechtuntersuchungen
von
Eduard August Schroeder (657 Seiten)
niżej we fragmencie recenzji:
Österreichisches Zentralblatt für die juristische Praxis, Wien.
Herausgegeben von Dr. Leo Gfeller.
Schroeder jako wybitny uczony został członkiem wielu miyndzy narodowych stowarzeń – m.i. Internationaler
Vereinigung für vergleichende Rechtswissenschaft und Volkswirtschaftslehre w Berlinie, został też odznaczony orderem
Bundes deutscher Forscher.
J.S. w Kalendarzu cieszyńskim 1991 (j.w.) napisał też „Cieszył się także uznaniem (E.A. Schr.) ze strony
cieszyńskich współobywateli, z wyjątkiem polskich narodowców. Atakowała kilkikrotnie Schroedera np. Gwiazdka
cieczyńska”, któr pomijając milczeniem jego zasługi na polu podnoszenia kultury gospodarczej Śląska
Cieszyńskiego wytykała mu propagandę na rzecz niemieckości. (…) Rozkochany w swoim podbeskidzkim kraju, który
znał na wylot jako jeden z pierwszych propagatorów turystyki, także młodzieżowej na tym terenie dawał temu
wyraz w licznych wierszach, które składał mimo swojej naukowej renomy.” (podkreślenie moje)
Ze swej strony potwierdzam w pełni piyrwszóm czynść cytytu – bo przewerotowałem “Gwiazdkę
cieszyńską” rocznik 1880 kaj opisano w.w. wystawa Cieszyńsko, wizyta Kaisera F.J. i nie znolozłem wzmianki o
Schroederze – “spiritus rector” wystawy.
Schoeder rozpoczół właściwie od poezji, bowiem artystyczne uzdolnienia pokazał już w czasach szkolnych i w
roku 1874 wydał tomik poetyckich liryk pt. “Tropfen aus Mimer” pod pseudonimem Eduard August von
der Olsa, a w 1878 das Lustspiel „Das Christkindl“.
Był też aktywnym budowniczym (jeszcze z Ojcem) budował wodociągi (Oldrzychowice, Tyr), Gazownie, Elektrownie,
elektryczne oświetlenie w czasie Wystawy cieszyńskiej (j.w.) „aber noch nicht ganz gut funktionierte“,
budował Cieszyński Teatr – ale „Macierz“ po 1920 roku poszukała „opiekuna“ na Litwie i
nazwała go im. A. Mickiewicza!, wprowadził tramwaj do Cieszyna ..., wreszcie przebudował gruntownie swój dom, który
zwiónzoł go na dobre i złe z Cieszynem. Pisał też do wielu czasopism: “Central-Anzeiger für den
Österr.-ungarischen Papiehandel“, „Silesia“, „Mitteilungen des Beskidenvereins“ E. A.
Schroedera „znalazłem“ też w Meyers Konversationslexikon Tom 18. str 46 – 6 wydanie 1907 r., ale
nie ma go w współczśnie up. W Schlesien Lexikon – Klaus Ullmann (Flechsig-Buchvertrieb-Würzburg) – dlaczego?
Warum? – apeluja by tam sie znaloz obok Eichendorff´a, mógłby tam być i Jósef Kożdoń (1873-1949).
E.A.Schroeder nie ma też np. w Neues Grosses Lexikon in Farbe (Buch und Zeit Verlagsgesellschaft mbH –
Köln) – dlaczego? Warum? Chociaż jest tam kilkanaście! Nazwisk polskich znacznie mniej
ważących! Nie wiem jak jest w innych wydawictwach austriackich czy niemieckich – o polskich nie wspominam z
wiadomych względów. O Schroederze pisoł w Beskiden – Kalender (1958) Heimatbund Beskidenland e.V., München
p. Anton Gruda. Myśle też, że tam w innych rocznikach było jeszcze o Schroederze.
W tym miejscu zwracóm sie do Pana, Dr. Bruno Nieszporek, z prośbóm by Pan jako Wydawca „Echoslonska“
wystómpił do wym. wyżej wydawnictw o zainteresowanie i zamieszczenie tamże odpowiednich informacji.
Na kóniec przipómna też za tekstym z “Kalendarza Cieszyńskiego” że dlo E.A. Schroedera hasło
„Sląsk dla Ślązaków“, (Schlesien den Schlesien), kiere publicznie głosiół po upadku Monarchii
Austro-Węgierskiej było przeciwstawne rywalizacji zbrojnej dwóch obcych cieszyńskiemu ludowi mocarstw – Polsce
i Czechom. Dał temu wyraz w oddzielnych publikacjach (kuknij Echoslonska Nr. 7). Tam dowodził, że większości
ludności tego terenu nie jest ani polskierj ani czeskiej narodowości, lecz posiada odrębnóm świadomość narodowóm,
w dużym stopniu określonóm przez zwionzki z kulturóm austriacko-niemieckóm. Odwołujónc sie do swoich teorii a
szczególnie postulatu Prawa dp Wolności domagoł sie respektowania prawa Śląska Cieszyńskiego (ostschlesischen
Heimat) – (wschodnia czyńść Śląska austrackiego), do samodzielnego bytu. Domogoł sie od aliantów
utworzynio na tym terytorium niezależnego państwa pod protektoratem Stanów Zjednoczonych, zbjeżnie ze
stanowiskiem Józefa Każdonia i jego Śląskiej Partii Ludowej. Osobistóm tragedióm Schroedera było w końcu
pozostanie w polskim Cieszynie po tragicznym podziale w lipcu 1920 roku, zamiost przeniesienie sie do Wiednia czy
chciożby na strone Czeskóm, (jak zrobił to J. Kożdń). Jego, po stronie polskiej zatrzymała na pweno okazała
kamienica i groby Ojca i Matki.
Umiera w 1928 r. zapomniany i niechciany. Cieszynem (polskim) zarzóndzo ks. Londzin, z Katowic wojewoda Grażynski a
w Warszawie po zamachu, Piłsudski.
Nad grobem nie było przedstawicieli władzy – na Ratuszu nie było też Trauerfahny, pomniki – oznaki
kultury austriacko-shlónskiej rozbite. Jyno okozałe kamierzice cieszyńkie zajyła “galicja i kongresówka”.
“Faktyczny układ sił, jaki wytworzył sie w powersalskiej Europie, przekreślił jednakże wszelkie powyższe
koncepcje (w tym k.E.A. Schr.-p.EB) jako sprzeczne z ówczesnymi intersami Francji – czołowego mocarstwa
kontynentu, jej młodszych partnerów – Polski i Czechosłowacji, eksponentów francuskiej linii politycznej w
Europie Śródkowej”. I dalej pisze inny wielki naukowiec Śląska cieszyńskiego-prof. J. Chlebowczyk –
którego też należy przipomnąc - “Najdotkliwiej ugodził podział Śląska Cieszyńskiego w sam Cieszyn.
Odcięty od najżywiej dotąd pulsujących ośrodków życia publicznego, narodowego oraz oświatowo-kulturalnego,
nie osiągnął Cieszyn nigdy więcej swego rozmachu i dynamiki z okresu poprzedzającego wybuch pierwszej wojny”.
Zdanie to inteligentnie dwu-jednoznacznie napisane w 1971 roku (“Nad Olzą” – Śląski Instytut
Naukowy, Katowice). Tym “ośrodkiem” był zapewne, dlo Chlebowczyka, Wiedeń, Ołomuniec, Praga może
troche i galicyjski Kraków.
Tym kóńcze krótkie brulionowe szkice o Schroederze. Myśle, że Jego życie i twórczość zostanie jednak
opracowane dogłymbnie. Konieczny jest, chociaż bardzo pracochłonny, przeglónd dzeinnika “Silesia” oraz
innych czasopisu z tego okresu, wybranie całej poezji. Nie jest też klarowne co zostało napisane przez Schroedera po
1920 roku, czy zostały jakie0 pisma? Rynkopisy? Czy Sein letztes Werk wartet der Veröffentlichung? (Nie udało mi sie
znalyźć “Tropfen aus Mimer”).
Póty przi Rynku Głównym 7 w Cieszynie stoi Jego kamienica – Jego Teatr, elektrownia, Jego dokonania –
może i tramwaj wróci?, po maju 2004 (wejście do Unii Europejskiej), chociaż Jego kości rozrzucono szeroko
– obecny jest duchem w mieście!
P.S. Myśle, że teraz wypadnie przipomnąc młodszego syna Ziemi Karwińsko-Cieszyńkiej-naukowca, głównie
zajmujóncego sie sprawami narodowościowymi – Józefa Chlebowczyka (1924-1985).
Juli 2003
Ewald Bienia
