Roztomili Ślónzocy, przociele ślónskiyj mowy
Ciesza sie, iże moga Wóm po długim czasie milczynio kóniecznie (= nareszcie)
zapowiedzieć, iże z mojim udziałym prawie tworzi sie towarzistwo, co jego działanie bydzie uofiarowane uobrónie i
rozwojowi naszyj godki. Bez mała nojważniejszym polym naszyj roboty bydzie szyroko jynzykowo edukacyjo Górnoślónzoków
(a wszystkich Niyślónzoków, ftórzi majóm staranie uo naszo ślónsko kultura) na Ślónsku a tam, kandy je nos
mocka, i wespółdziałanie we tworzyniu materiałów, co sie mogóm tymu zadaniu przisłużyć. uOprócz tygo bydymy do
kupy 'wojować' uo to, coby ślónszczyzna przełamała status ludowyj gwary; bydymy sie starać uo wiynksze
sformalizowanie i małowiela czyńściowe ujednakowiynie ortografije 'ślónszczyzny uoficjalnyj, urzyndowyj', przi
uobchowaniu roztomajitości godanygo jynzyka; a to po to, coby wszyscy zainteresowani (urzyndy, geszefciorze,
przedsiabiorcy, prywatne osoby) na Górnym Ślónsku mógli powszechnie używać wzorów a pómysłów, co jejich zdrzódłym
- tako mómy nadzieja - bydzie nasze towarzistwo. Bydymy sie przeciwstowiać tym spórnościóm,
co sóm winne a sie prziczyniajóm ku takij sytuacyji, we ftóryj naszo mowa je skozano na wymarcie. Naszym działaniym
radzi by my uobjyni ta isto czyńść Górnygo Ślónska, kandy sie rzóndzi 'po ślónsku'; a kiejby nóm sie wydarziło
zaprzónc do spólnygo dzieła ślónskich Morawian - tyż tzw. ziemie laskie, choć jejich mowa, u nos przezywano jako
'morawsko', uznowómy jako inkszo uod naszyj - 'ślónskij'.
Skirz tygo, iże - podwiela co - cołko robota poczywo w rynkach ludzi prywatnych, co
uofiarujóm na nia swój wolny czas i skrómne pinióndze (kierych żodyn niy mo za moc), bydymy aktywni ino w
internecie, choć tygo tyż bydziecie musieli dziepiyro doczkać, bo stróna internetowo tworzi sie z braku piyniydzy a
czasu blank pómału. Uo chwili powstania stróny, jako tyż samygo towarzistwa, dóm Wóm skozać w prawym czasie.
|
Poradnik jynzykowy "Tak sie rzóndzi po ślónsku..."
Rod użyja tyj przileżytości i jako przedsmak naszygo działanio zaprezyntuja Wóm
dzisiej piyrszo czyńść naszygo internetowygo ślónskiygo Poradnika jynzykowygo "Tak
sie rzóndzi po ślónsku...", rozsyłanygo jako newsletter (po ślónsku: nowinka). Potrzeba takiygo
poradnika je przewielko. Po sobie wiymy, iże moc młodych Ślónzoków zno swoja uojcowsko godka ino ze słyszynio;
widać je to na kożdym kroku, kiej w tekstach ślónskich, co 'lotajóm' drugdy po internetowych drótach, do ślónskich
znamión (cechów) (=właściwości) miyszo sie siyła niyślónskich wpływów. Po leku rozlazuje sie naszo mowa
w polszczyźnie standardowyj, co sie ji sile wciónganio niy poradzi żodyn 'bajtel' uoprzeć. To ni ma dziwno, bo uobie
godki sóm dość podobne i niy idzie dycki rozróżniać, co my posłyszeli uod ślónskich starzików a co w polskij
szkole abo w telewizyji. Łowiynie i wskazowanie takich nowych polskich, ale tyż niymieckich interferencyjów (tak sie
pado w jynzykoznawstwie na mieszanie różnych jynzykowych systymów) w ślónskij mowie i uozpowszechnianie prawych ślónskich
alternatywów to główny cyl "Poradnika". W prziczynkach "Poradnika" bydymy w popularno-naukowy
sposób tuplikować zagadniynia morfologije, słownictwa, gramatyki a fonetyki ślónskich gwar, tak coby kożdy pozorny
(=uważny), pragliwy na wiedza niyfachmón poradził spokopić i móg sie na tym wzorować. Wielki pozór bydzie
lygać na uónych starych ślónskich słowach, co je młodzi coroz barzi zapóminajóm. Na kóńcu spómna jeszcze, iże
bydymy mieć staranie uo roztomajte style w pisaniu po ślónsku. Do terozki w tekstach pisanych po ślónsku idzie
natrefić małowiela ino na styl beranio i uozprowianio, typowy raczi dlo godanygo jynzyka. W "Poradniku" -
jako tyż w tym akrtykuliczku - stworzimy styl publicystyczny - co bydzie ciynżkie, bo z jednyj stróny leko idzie wpaść
w 'szkryflanie po polsku ze ślónskimi kóńcówkami' a z drugij wadzi kupa neologizmów (tzn. słów na nowo potrzeba
wymyślónych) i sposób pisanio, ftórymu sie niy kożdy bydzie móg zarozki przibadać i sie ś nim skamracić.
Podwiela niy udo nóm sie wyrobić ślónskij ortograficznyj normy, bydymy we wiynkszości rychtować sie w piśmie wele
fonetyki czyńści Górnygo Ślónska pomiyndzy Gliwicami, Katowicami a Pszczynóm. Słownictwo bydymy używać ale z cołkiygo
Górnygo Ślónska.
Jedno je iste jak amyn w pocierzu: lecy ftóry se hnet spozoruje, iże musi sie po ślónsku
uczyć uod nowa. Eli sie to kożdymu spodobo, niy śmia prorokować. Lecy ftórymu zdo sie to abo tamto cudze i
niyzwyczajne, ale tako je natura rzeczy: ślónskie gwary sóm roztoliczne i różnióm sie mocno. Eźli chcymy, coby ślónsko
mowa mógła kónkurować z 'językiem polskim', muszymy sie w nij tak samo ksztołcić, ćwiczyć, dycki polepszować i
wysilać przi pisaniu a niy ino 'fulać co śliny na jynzyk prziniesóm'.
Zaproszóm wszystkich gorko do wespółudziału we przigodzie uo mianie: "ŚLÓNSKI
JYNZYK". Kómentarze, krytyka, jak tyż pochwały, nowe pómysły a inksze wskozania sóm rod widziane. Poślijcie
tyn ymilek dali, do znajómków, przocielstwa. Niech kożdy Ślónzok dostanie możność ślónskij edukacyje. Wele myśli:
iżby ślónsko godka niy straciła sie do kna !!! Dynga, co jóm widzicie we cechu
(=znak, godło, logo) "Poradnika", symbolizuje nadzieja, iże tyn śnik sie dopółni.
Chówcie sie,
Grzegorz Wieczorek
gregor.wieczorek@t-online.de
P.S.: Niy gorszcie sie, eli ftoś dostoł tyn ymilek przeciw swoji woli. Prosza tych, co
sóm zainteresowani i radzi by dostowali porzónd informacyje uo towarzistwie i prziczynki "Poradnika", uo
wartkie podanie mi swoji adresy. Na drugi roz byda posyłać ymilki ino tym, co se tygo wyraźnie życzóm.
P.S. II: Jes jakieś zjawisko w ślónskij gwarze, co ś nim mosz utropa ? Rod byś sie
czegoś dowiedzioł, coś już dycki chcioł uobadać ? Dej skozać, a drugie wydanie "Poradnika" bydzie
uofiarowane Twoji uopresyji!
Strzoda, 30.4.2003
Wydanie 1.
Rzeczowniki cudzygo pochodzynio typu
Francyjô, pynzyjô
Cudze rzeczowniki z kóńcówkóm '-ja' (ślónski wariant:'-yjô' )
pochodzóm nojczyńściyj z łaciny i noleżóm we wiynkszości do tzw. internacjonalizmów, tzn. słów, co we wielkiyj
liczbie przedostały sie do małowiela kożdygo europejskiygo jynzyka. Tyż ślónski dialekt niy je sam żodnym wyjóntkiym.
uOprócz słów znanych już za staryj piyrwy jak: Pasyjo (=Wielki Post), Wilijo, Francyjo, bezkurcyjo
(przezwisko), bestyja atd. - ciyngiym przedostajóm sie nowe rzeczowniki do mowy Górnoślónzoków. Ni ma to
dziwno, bo sóm to uopisowania (neologizm: =określenia) nowych rzeczy, abstrakcyjnych pojyńciów atd. (= a tak
dalij), co jich piyrwy niy bóło, a co sie bez nich dziś niy uobyńdzie żodyn noród, co pado uo siebie, iże je
cywilizowany. Jejich napónkniynie zdo sie bardzo potrzebne, bo w uostatnim czasie w tekstach pisanych po ślónsku
dowajóm sie zmiarkować roztoliczne błyndne adaptacyje tych zapożyczyniów, co - kiej je przirównómy do godki
naszych starzików - hnet uokazujóm sie (nowo-)polskimi interferencyjami.
W badaniach naukowych dialektu ślónskiygo dialektolodzy zapisali zarozki po wojnie uod
nojstarszygo pokolynio Ślónzoków mocka cudzych słów na '-ja', mogymy je znojść w roztolicznych oryginalnych
tekstach gwarowych ze wszystkich strón Górnygo Ślónska. Roztoliczne przikłady zawiyro zocne, moc worte zdrzódło: "Śląskie
teksty gwarowe" Alfreda Zaręby, Kraków 1961 (wszystkie przikłady sóm podóne w gramatycznym przipadku, jak
je zapisoł dialektolog - przi formach niyjednoznacznych, bez kómentarza w nowiasie, je to mianownik):
, pynzyjo, lynija, przi koloniji, na rekreacyji,
na porcyje (biernik, mnogo liczba), mankulije (=melancholia), bestyja,
kómedyje (mnogo liczba), szosyjóm (narzyndnik), na Rusyjo, milicyjou, z familje, za
Austryje, do kancelaryje, parafijou, procesyjou, historyjou, opresyjou (=kłopot,
problemy); *kóńcówka -ou je typowo dlo zachodnij czyńści Górnygo Ślónska
Uobroz tyn dopołniajóm przikłady z inkszygo zdrzódła: Walenty Dobrzyński, Gwary
powiatu niemodlińskiego, Cz. I. Fonetyka, Wrocław 1963;
, kómedyjou , kómunijou || kómunija, kómisyjou
|| kómisyja, loteryjou || loteryja, policyjou, szosyjou (=szosa), policyjou,
wanielijou (=ewangelia), Lucyjou || Lucyja || Lucja, Anglija, familjou
|| familja || familijou
Kiej wejżdrzimy na wiyrch, podpadnie nóm zarozki, iże wielo przewoga majóm formy z kóńcówkóm
-yjô, -ijô; ô stoji tukej za głoska, ftóro
sie wypowiado w zoleżności uod regiónu jako -ou (Opolskie, Głogówieckie, czyńść Kozielskiygo), -au
(Prudnickie, czyńść Kozielskiygo) abo -o (wschodnio czyńść Górnygo Ślónska); na drugim miejscu
landujóm kóńcówki -yja, -ija, ftórych używo sie niyroz na przemiana z -yjô, -ijô. Kóńcówki
bez postrzodkowygo -y- abo -i-: -ja, -jou pojawiajóm sie blank wyjóntkowo !!!: ino w
rzeczowniku familja || familjo (możno pod wpływym niymieckij wymowy: Familie), choć i tukej
trefi sie lecy kandy forma z -i- postrzodku: familijou.
Z wiyrchniygo zestawiynio wyniko, iże ślónsko je ino kóńcówka -yjô, -ijô
abo -yja, -ija (my dowómy piyrszyństwo tyj piyrszyj !!!) ; kóńcówka -ja pojawio
sie ino jako wyjóntek (np. we włośnych mianach) i niy śmie być uznano za ślónsko. Jeji nadużywanie to błónd -
jako polsko interferencyjo, bo tako kóńcówka panuje jako jedino w dzisiejszym polskim jynzyku - i noleży jóm
uodciepać !!!
Na niyszczyńście dlo ślónskij mowy takij konsekwencyje w używaniu -yjô, -ijô
wystrzegajóm sie postrzednie i młode pokolynia Ślónzoków a to skirz wpływu 'polszczyzny literackiej'. Beztóż
je to dobry przikład, jak ślónsko mowa poleku 'się wycofuje' - tak rod pado telewizyjny doktor Miodek. Toć - że
tak naprowda jes, niech dokoże gorzć tekstów internetowych uońskiygo miesiónca uod roztomajtych autorów, co sie w
nich durś pojawiajóm błyndne formy:
-
historio, korespondyncjo, demokracjo,
Unia, kodyfikacjo, monografio, redakcjo,
pozycja, propozycjo, okazjo, akadymio, autonomio a moc
inkszych;
Jejich prawe uodpowiedniki brznióm: historyjô, korespondencyjô, demokracyjô, Unijô (choby
Wilijô), kodyfikacyjô, monografijô, pozycyjô, propozycyjô, okazyjô (jeszcze lepi: przileżytość),
akadymijô, autónómijô; dopuszczalne sóm tyż formy z kóńcówkóm -yja.
Godne pozoru je, iże słowo Wilija || Wilijo używo sie dycki prawie, możno
skirz tygo, iże polskij formy Wilia ni ma (zamiast tygo Wigilia).
Niywydarzóne formy typu historio, korespondencjo
atd. powstały bez ślónie sie (fachowo: kóntaminacyjo) dwióch kóńcówek: snożno ślónskij -yjô a polskij
-ja, skuli czygo powstała szkaradno, rychtik po ślónsku niymożliwo kóńcówka -jô. Niy używejmy
takich niywydarzónych 'wynalozków'.
Rzeczowniki na -yjô, -ijô (-yja, -ija) uodmiyniajóm sie bez przipadki podle
wzoru:
-
Mianownik (fto ? co ?):
kómedyjô, Unijô (alternatywnie kómedyja, Unija)
Dopełniacz (kogo ? czego ?):
kómedyje, Unije (ino tak !!! kómedyji, Uniji to
je feler)
Celownik (kómu ? czymu ?):
kómedyji, Uniji
Biernik (kogo ? co ?):
kómedyjóm (-ą), kómedyjo (w zoleżności uod regiónu);
Unijóm, Unijo; (błónd: kómedyja, Unija)
Narzyndnik (z kim ? z czym ?):
z kómedyjóm, z Unijóm
Miejscownik (uo kim ? uo czym ?):
uo kómedyji, uo Uniji
Wołacz : kómedyjo ! Unijo !
Na kóniec mapka z "Atlasu językowego Śląska" A. Zaręby (tóm szósty), z
formami słowa parafijô, ftóre tyż sam noleży:
Pojawianie sie form 'niyślónskich', tzn. bez postrzodkowygo -ij- w niyftórych
punktach uobjaśnio sie tym, iże słowo parafia noleży do słownictwa kościelnygo, a w kościele na Górnym
Ślónsku już za staryj piyrwy szerziły sie fónetyczne wpływy uogólnyj polszczyzny, bo mszo i katyjmus bóły dycki
prowadzóne po polsku.
W słowach na -yjo, -ijo - jak tyż we wszystkich słowach cudzygo
pochodzynio - akcynt durś pado we ślónskim na przeduostatnio sylaba (np.: parafijo, kómedyjo; po ślónsku:
matematyka; po polsku matematyka).
© Grzegorz Wieczorek
gregor.wieczorek@t-online.de
|
|
|
