Nasza rzyka
Ruda
Bezmała kedyś, jak jeszcze na świecie rządziyła wielnosko gadzina, a o ludziach
jeszcze żodyn niy słyszoł, to rzyka- kero dzisij sie Ruda nazywo- w inkszo strona se leciała. Potym prziszła siarońsko
zima i od połnoce zaczła w naszo strona wandrować po mału, wielko bryła lodu. Była tako okropnisto, że po drodze
wszysko bulyła i cisła przed sobom przez cołko Polsko. Stromy wielki jak kominy z Rybnickij elektrownie, łomały sie
jak sztrajchecle i sztaplowały sie jedne na drugich. Kamiynie tyż ogromniste ze sobom smyczył tyn lodowiec. Tu jednak
na Śląsku musioł popuścić, dalij już niy mioł siyły tego pociskać. Zaczło sie tyż coroz bardzij ocieplać i
zimny „gizd”zaczon sie pomału topić.Coroz sie myjnszy robiył, a wody coroz wiyncyj z pod niego wyciykało.
Ziymia i kamiynie, kere cisnył przed sobom, przikrywały coroz bardzij pobulone stromy i beztoż dzisioj momy czym
hajcować. Wągel sie z tego spresowanego drzewa zrobiył i inksze złoto. Takigo wielkigo bajzlu zrobiył ty lodowiec,
że do dzisioj tu momy rostomajnte gorki i doliny. Porobiyło sie tyż rostolicznych rzyk, rzyczek i przikopek, kerymi
zaczła ta woda ściykać. Jedna wielko kympka usypoł kole Łazisk, drugo od Boguszowic do Rybnika i dużo myjnszych
goreczek i dolinek. Prawie tukej, kaj dzisioj leży Rudziczka, Baranowice, Szoszowy i Osiny, zrobiył sie taki pukel, że
jedna woda żynie do Wisły, a drugo do Odry. Ta nasza Ruda, kero przed tym do Wisły leciała, musiała sie teraz droga
do Odry wybrać i od tamtyj chwile cołki czas leci w ta sama strona. Z początku to se zaczynała lecieć z jednego
miejsca, kańś miyndzy Rudziczkom i Baranowicami. Doś pryndko se gnała, bo jeszcze niy miała takigo głymbokigo
koryta. Niyskorzij sie źdrzodła rozeszły i dwie Rudy sie zrobiyły. Jedna od Baranowic, drugo od Rudziczki. Lecom se
tak do dzisioj i w Klyszczowie sie juzaś spotykajom i dalij se już w zgodzie wandrujom aż do Odry.
Wtedy jak sie piyrsi ludzie na świecie znojdli, to jedni tyż sie tukej w tych
rozlotych barzołach obrali miyszkać. Mieli sie kaj skryć od wielkij gadziny, keryj jeszcze trocha obstoło potym
lodowcu, a po drugi, mieli czysto woda, w keryj żyło dużo rostomajntych stworzyń do jodła: ryby, żaby, ślimoki i
raki. Ludzie se żyli piyknie w tych miejscach i coroz bardzij sie zaczli roztopyrczać i Ruda przerobiać. To jakiś
stow wykopali, to tam kańś grobel usuli i niyroz sie przi tym wadziyli, a i pobili czasym. To już jest tako ludzko
natura, że dycko tam coś im niy pasuje i zaroz wojny i haje miyndzy sobom zaczli kludzić. Musieli tyż bele co wymyślać.
Stawiali nojprzod jakiś chałupki z charpyńcio, potym z drzewa chałupy, kere odgrodziyli jakimiś zaszpicowanymi kołami,
co by ich drudzy niy poradziyli podyńś. Naokoło przikopow narobiyli, do kerych wody z rzyki napuściyli. Coroz
wiyncyj takich osadow narobiyli, a potym z tego sie wioski i miasta porobiyły. Ruda - kero sie tak wtedy napewno niy
nazywała, bo dopiyro niyskorzij sie znojdli tacy, co sie na farbach zaczli poznować- yno ciyrpliwie se dalij płynyła
i coroz wiynksze dolinki se rzeźbiyła. Tak sie tyż narodziyły Żory, Rybnik i dużo inkszych wsi i miejsc kole rzyki
Rudy. Sama nazwa Ruda to dziepiyro sie wziyna z tego, jak ludzie już zaczli zielazło topić z dornikow, kere Rzyka
podmuliła.Jak sie to rabowało przez dyszcz podmyte i do rzyki ślatowało, to sie woda kalyła na taki rudek
czerwiony- bestoż ta rzyka taki miano dostała. Keryś mądrzejszy snochwiył, że jak sie to do łognia wciepnie i
zacznie porządnie hajcować, to sie leje z tego jakoś szlaka, kero po ochłodzyniu twardnie tak, że to jest ciynżki
i mocne. Niyskorzij sie łokozało, że sie to zielazo nazywo. Szło z tego siykiyrki i noże robić. Piyrwyj sie
musieli tropić mamutowi skora ściągać nożym z kamiynia a teraz zielazło jest dużo lepsze. No ja! Czego to człowiek
niy wymyśli? Matka natura mu sama w tym pomogała i dalij pomogo, yno że człowiek se tego niy woży. To co Ruda musiała
przez cołki swoji bardzo długi istniyni z człowiekiym wystoć, tego sie niy do w pora słowach opisać.
Zaczły sie potym czasy, kedy ludzie uznali, że pomlote zboże jest lepsze i
wydajniyjsze do pieczynio chleba. Juzaś biydno Ruda zaczli wykożystować. Porobiyli zastawek, upustow pełno, stawow ,
kaj zaczli woda zbiyrać, a potym to puszczali na młyński koła i mloli te łobiyli. Było tych młynow wodnych na
Rudzie i przipływach co niy miara. Co konszczek to jakiś młyn sie łobracoł. Jeszcze jaki sztyrdzieści lot nazod
mloły w Żorach u Piekuszowskigo i na Biesie w Rowniu. We Folwarkach na Kokocince tyż jeszcze wtedy sie mloło. Przed
nimi życie skończyły młyny w Rudziczce i Klyszczowie.
Ruda tyż krom zielaza, kere wytopiali w tych dymarkach hamerniki, inksze bogactwa
ludziom dowała. Piosek , szczyrk i glina do budowanio chałup, jak tyż zdrowo woda do stawow, kerych tela ludzie
usypali kole nij , że policzyć biyda. Kapry do dzisioj w tych stawach ludzie chowiom. Dużo tyż cygelni kole Rudy
postawiali, bo gliny tu niy brakuje.Przez te wieczne czasy dużo w tych dolinach tego rzyka namuliła.
W samyj dolinie Rudy jest pełno łąk, na keryj rośnie soczysto trowa. Kedyś sie tu
opłaciyło ludziom chować krowy i mocka inkszyj gadziny. Dopiyro jak tu blisko Rudy wągel znejdli, to yno na tym
bogactwie sie łopiyrała cołko gospodarka Niyro tyż rzyka Ruda miała dość tego co ludzie śniom wyrobiali i przi
wielkich burzach i dyszczach wylywała i niszczyła im te dobrocie. Pozbiyrała siano z łaki, pola z zimiokami zaloła,
młyny pobuliła, stawy z kaprami poprzerywała i mosty porwała ze sobom. Zaś z drugij strony pomogła, bo ponanosiyła
na łąki szlomu, na kerym wszystko lepij rosło. W dolinie Rudy rośnie tela rostomajntego zielska, że zliczyć tego
niy idzie.Na łąkach i w podmokłych lasach przi rzyce jest tako rostoliczność roślin i żielin – nikere
prawie sie kaj indzij niy spotko. W stawach kole rzyki Rudy było kedyś tela orzecha wodnego ( Kotewka), że ludzie to
warzili zamiast zimiokow. Nojwiyncyj tego rosło na stawach w Rowniu i na Paruszowcu. Teraz to jest relikt przirody i
pod całkowitom ochronom. To samo idzie pedzieć o rosiczce, jedynyj w Polsce zielinie, kero sie chrobokami żywi.
Pora malonkow tych roślin, z krotkim śmiysznym dopiskiym, znojdziecie w tyj książce
miyndzy opowiostkami.
Wszystkimu winna jest ludzko gupota. Keby człowiek dboł o ta matka natura, to by dalij
kole niego wszystko żyło i kwitło. Ale łon to by yno broł i broł, a sztyjc mo za mało.
Kańś w latach trzidziestych człowiek już keryś roz z koleje zmiyniył Rudzie koryto,
uregulowali i zrobiyli śnij ściek. Jeszcze w latach powojynnych szło sie w Rudzie okompać i nachytać ryb, kere szło
zjeść, ale teraz....?
Teraz niy idzie pedzieć, dalij nom służy. Momy piykne Rybnickie morze, kere z cołkij
Polski ściągo żeglownikow i wyndkorzy. Momy wielko elektrownia, kero nom sztrom dowo. Utopki tyż na tym zalywie
ludzi topiom i straszom. Było by dobrze do tyj ciepłyj wody krokodyli napuścić i takich ryb z Amazonki, kere by umiały
pozeżyrać te utopki i ludzi by niy topiyły.
Yno Ruda w tym miejscu stanyła na chwila i rozważuje wiela już wody przez cołki
swoji życie przeloła. Ludzie godajom, że do tyj samyj rzyki niy idzie dwa razy wlyść, bo już w nij ta sama woda
niy leci. Trocha w tym prowdy jest, ale cołko woda ze całego świata już keryś roz sie przez Ruda przelywo. Na cołkim
świecie we wszystkich rzykach, ta sama woda leci jednako do koluśka. Ta woda, kero dejmy na to w Amazonce tysiąc lot
tymu gnała, teraz może w tym naszym rybnickim morzu se odpoczywo. Tela że w Amazonce napewno i sie tak niy podobo,
przeca tam utopkow niy widziała. Tukej w Rudzie od samego początku utopki były i som do dzisioj. Kto niy wierzi niych
se te opowiostki o tych rostolicznych straszkach teraz poczyto. To co tukej jest napisane, to jest prowda. Tukej nad
Rudom sie tela rzeczy dzioło, że tysiąc takich książek by nie stykło tego pomieścić. Kto mo tako spokojno i
romantyczno natura, umi se przedstawić jak to kedyś tu wyglądało. Styknie, że sie yno podziwo na ta nasza rzyka, to
poradzi te downe czasy prziwołać. To nima wcale taki ciynżki, to wszystko jest napisane na łąkach, stromach, na
ziymi kole Rudy, i na samyj wodzie w rzyce, yno trzeba to umieć przeczytać.
Mie sie udało trocha tego wyczytać i w tych opowiostkach, po swojimu to napisać.
Pomogli mi w tym tyż ludzie, kerzi blisko Rudy miyszkajom. Chciołbych im za to
serdecznie podziynkować.
Dziynkuję Panom: Józefowi Kasperczykowi z Rudziczki, Janowi Szymurze z Żor, Alojzemu
Gamoniowi i Walentemu Sobikowi z Rownia, Franciszkowi Zieleźnikowi z Paruszowca, oraz Pani Magdalenie Magiera i Panu
Stanisławowi Gaszce z Chwałęcic.
Bogdan Dzierżawa
Z ksionżki Bogdana Dzierżawy "Z biegiem Rudy"
(ciong dalszy w nastampnym numerze ...)
