« IMPRESSUM

KONTAKT

post@EchoSlonska.com

FYRCOKOWE SYNKI

Z ksionżki Rudolfa Pacioka - Fyrcok za briftryjgra
(kontynuacjo z poprzednigo numeru)

Nie minylo pora miesiyncy i uzaś trza było Fyrcokowi prziznać słuszność, bo 1 września 1939 roku - bez jednego strzału - Niymce od Raciborza przeleźli granica i nie trwało dziesiynć minut, a juz byli na Parceli. Mój ojciec z tym swoim baloniokym i jeszcze pora chłopów z Parcele to se jyny przed Njymcami wygłupili. Powsiodali na te swoi koła i chcieli se na skróty dostać do Rybnika, bo w ksionżeczkach wojskowych mieli napisane "w razie wybuchu wojny, zgłosić się w jednostce w Rybniku". Pochytali ich już przed Rydułtowami i kozali im wracać dudom i siedzieć aż przidzie czas, to se śnimi pogodajom.

No, i mieli my już na Parceli po Polsce. Do szkoły ze dwa tydnie my nie chodziyli. Njymce pomjyszali nasza ślonsko godka z czystom polskom i na płotach ponaklejali afisze z napisym "Wer polnisch spricht ist ein Pole und unser Feind". No i uzaś byli my oroz dlo Njymców wrogami, bo po polsku my tak rychtyk nie umieli, ale dlo nich nasza ślonsko mowa też była polsko. Nom, dzieciom, co my mieli po 10 lot, to se nie szło w tym pochytać. Dlo Poloków to my nie godali po polsku, a dlo Niymców niby godomy po polsku. Ale nic. Njymce chnet zadbali o to, żebymy se pochytali w nowej sytuacyji. Nie dali nom długo bumelować. Wysłali do szkół, co na "Volksschule" przechrzciyli i jak zaczyni po swojimu uczyć nas njymieckij mowy, to my już po roku po njymiecku szwargotali. Na drugij stronie gazety "Generalanzeiger" byly frontberichte. Skrócone wiadomosci z frontu oprawione w ramka. Tego my se musieli dziynnnie uczyć na pamiynć. Jak kiery nie umioł - a rechtor pytoł wszyjstkich - to musioł zostać po szkole tak długo, u se nauczył. Nikiedy dziepjyrko po wieczerzy poszoł rechtor odpytać takigo ucznia zawrzytego na klucz w klasie.

Pjyrsze teksty to my jyny czytali i niewiela z tego rozumieli. Z dziesiontego tekstu, setnego, dwusetnego - to my już mocka rozumieli. Nawet my sami nie wiedzieli, kiedy my se nauczyli po njymiecku godać. Do tego musieli my se jeszcze uczyć mocka roztomańtych śpjywek, co sie to Volkslieder abo Soldatenlieder nazywały. Kożdo śpjywka, kożdy wiersz Eichendorffa, Goethego, Schillera, kożdy tekst z Generalanzeigera, to były taki magazynki ze słowami i gotowymi zdaniami. Jak trza było w szkole coś po njymiecku opowiedzieć, to jyny stykło siyngnyć do takigo magazynku ze słowami i gotowymi zdaniami, żeby rechtor Ohmberger zrozumioł i pochwolył nas. A przeca pochwał to nom w naszym dzieciństwie pieronym brakowało. W doma ojciec i matka za bele co nie pochwolyli, przeważnie za nic nie chwolyli, bo robić porzondnie to był obowionzek, a za to se nie chwoli. Na nadzwyczajne wyczyny to nas nie bylo stać. Przez to nigdy my nie byli chwolyni i głoskani. Aż tu nasz nowy njymiecki rechtor Ohrnberger, ze Stuttgartu rodym, zaczyno nos głoskać nikiedy po glowach i chwolić za wiersze - abo frontberichte - niejpjyrw wyrecytowane z pamiynci, jak bylo napisane, a potym opowiedziane swoimi słowami. Nikierzi to se aż ze wzruszynio rozpłakali. W doma też nom se zdarzyło popłakać, ale przeważnie po hibach, co my od matki abo ojca dostali.

 

Ja, też to było dlo nos, dzieci, coś nowego. W polskij szkole to my za godka byli karcyni i wyśmjywani. Terozki za njymiecko godka dostowomy nikiedy pochwały.

- To by szło wydzierżeć - godoł czynsto za stodołom od Cichego Richuś i Jorguś.

- Rychtyk war, żeby szło - prziznowali mu pozostali recht.

- Dzieci idzie łacno kupić - padoł Fyrcok uzaś, jak zaczon robić na tej samej grubie, ale co se ponownie "Annagrube Hermann Goering Werke" nazywo, jak przed pjyrszom wojnom swiatowom za downego Njymca. Jyny "Hermann Goering Werke" na tamtej starej tabuli nie było. Fyrcok wyraznie badoł nas szkolorzy, czy bydzie mog po downymu snmi se pogodać, a eli tak - to po jakimu. Po njymiecku roz Fyrcok umiol tak samo jak po... ? polsku? slonsku? Żeby se nie dać chycić na lep roztomantych fanatyków, co by mu mogli zrobić krziwda, godoł snami zu stodołom od Cichego po njymiecku. Co godoł? Przeważnie pytoł i słuchoł odpowiedzi. Uczył se dzjepjyrko tego, co i jak może snami godać?

 

Rzuchow uzaś przechrzciyli na Schönburg, Pstrążno na Fischgrund, Dzimierz na Dreilinden, Pogrzebień na Kammdorf. Jak już po pewnym czasie Njymce pouklodali wszyjstkich parceloków do szuflodek, to prziszoł czas na ściongani młodych synków do wehrmachtu. W jednym półroczu zebrali do wojska Reinholda, niejstarszego brata od Richusia. Dostoł se zarozki do szkoły podoficerskij w Hildesheim. Potym wziyni młodszego Heinricha. Tak, że z domu Zielonków poszło dwóch. Trzeci Wiluś robjył na grubie i jeszcze nie był dran. Za nimi poszoł Leon Granieczny, Janek i Jorg Badejowie, młodszy brat od Jorga Skiby - ziyncia od Badejów -August Kopiec, Tadek Szostek dwóch od Polnika, Todor i Ignac, po jednym od Iskry, Szalka, Szmelichow... i to nie wszyjscy. Kompanijo by skompletować szło jyny z samych Parceloków. Fyrcok miol trzech synów i też mu wszyjstkich do wehrmachtu zebrali.

Potym nie było o czym inkszym godki jyny o listach, co przichodzjyly z roztomańtych frontow: z Ostfrontu, Westfrontu, z Afryki od Rommla, z wyspy Kreta, z morza ...

Za stodołom od Cichego doszło nom jeszcze streszczani listów od braci Richusia, abo tych opowieści kierego matki u piekorza, kaj se kupowalo na kartki, a wszyjstko to byly jyny "ersatze", jeszcze do tego - malo. Trza było do mąki mjyszać warzone kartofle, żeby tego chlebka było wjyncy. Na żarnach w piwnicy po kryjomu trza było mlyć reż, co se udało zebrać z pańskigo po żniwach, abo z kartofli - co to też z pańskigo z wykopków pochodziyły - smażyć placki. Placki kartoflane som smaczne, ale niech se kiery nie myśli, że my jedli taki to rychtyk smaczne na oleju, abo na fecie smażone. Te nasze były pieczone na gorkij blasze bez żodnego fetu. Sól, abo syrop z cukrowej ćwikli jyny byly do szmaku.

 

Listy od braci Richusia to my sami czytali. Wszyjstki byly podobne. Mocka bylo w nich Boga pomjyszanego z cieplymi rynkawiczkami, szalami cwitrami. Były kontrolowane i za mocka nie szło pisać.

Z poczontku, jak Njymcom dobrze szło na frontach, to i nom w szkole obiecowali, że jak se bydymy starać, to przijmną nas do DJ (Deutsche Jugend), abo tych starszych do HJ (Hitler Jugend). Dziołchy mogom przijonć do BDM (Bund Deutscher Mädel). Tak rychtyk ekstra to se żodyn nie staroł, ale o tym decydowały same rechtory. Wedlug nich prawie wszyjscy se starali, choć prowda była inkszo. Stykło, że se keryś dobrze uczył - a przeca tego chcioł kożdy - żeby zasłużyć na tyn "zaszczyt" przijyńcio do jednej z tych organizacyji.

Do DJ-ów i HJ-ów powinni zgodzić se rodzice. I terozki - niech by se znejd taki jedyn mondry, poszoł do szkoły i padoł: jo se czuja Polokym i do żodnego dejotu abo hajotu dziecka nie dom zapisać". Jakby se kiery nie umioł wyobrazić, co by było z takim odważnym to... ano, jyny jedyn se taki znejd. Sześć tydni jyny w Ośwjyncimiu wydzierżoł. Potym jego baba dostała zawiadomjyni, że umrzył na serce. Co jak co, ale serce to tyn karlus mioł w całym pojszczotku niejzdrowsze.

 

Po roku wojaczki na wschodnim froncie do chalupy Zielonków briftreger przinios list z czornom obwódkom. Jak matka Richusia ta koperta ujrzała, to zymdlała, a ze stoła wele pieca, to se pieronym festy roztrzaskała głowa o kolkastla. Ojciec Richusia ściongnył ze ściany portret Hitlera - bo w kożdej chałupie musioł wisieć, a za to był odpowiedzialny Blockleiter - i rozdeptoł go nogami na maras.

Reinhold był pjyrszom ofiarom wojny, co zginył za Führera, Volk und Vaterland.

 

Jakby se tak nasze losy rozwożyć, to od 1943 roku zaczyno se ustawiani nas tak, jak kierymu pasowało A ci "kierzi" to byli przeważnie ci, co nami rzondziyli - bezpośrednio ci z gminy, ale przeca na rozkaz - abo z Warszawy, abo Berlina - ale dycki drogom przez Katowice, Rybnik, Pszów, Krziżkowice. Nikiedy było tak, że tam na wjyrchu strzelył kieryś z bicza, a tu na dole był to wystrzał armatni.

W sprawach ukłodanio se własnego żywota według własnych planów, abo życzynio rodziny, my mieli mało do godanio. Przeważnie nas ustawiano. Żodyn w szkole mie nie pytoł, jakigo fachu byda se uczył, jak wyńda ze szkoły. My - zza stodoły od Cichego - mieli już przidział w Arbeitsamcie we Wodzisławiu. Richuś był przeznaczony na gruba pod firma, Maks do dwora w Krziżkowicach ku koniom, Jorguś, Chimek i jo - na jungbergmonów do kopalni Anna, co se wtedy nazywała "Annagrube".

 

No, i wyszli my z tej szkoły. Dostali my świadectwa. Do roboty. Za stodołom od Cichego momy dodatkowo o czym se pogodać. Zarobiomy po 50 marek. Chodzymy do kina - ab 14, bo ab 18 żodyn by se nie odwożył. Bilet sprzedajom, do pojszczotka też puszczom, ale dzjepjyrko na sali bydom szupoki z taszynlampami chodzić i kontrolować ausweise. Jak kieregoś chyciyli na cygaństwie, że poszoł do kina ab achtzehn, a mo dziepjyrko... wszystko jedno wiela. Nawet jedyn dziyń brakujoncy był dlo szupoków cygaństwym. Była sztrofa; ale jako? Trza było w trzi niedziele sprzontać z mietłom publiczne place, abo - niejczyńscij - droga przed kościołym mjyndzy dziesiontom a dwanostom. Prawie jak dziołchy szły do kościola i potym nazod. Uzaś ta gańba se nie opłacała za to drobne cygaństwo.

Chodziyli my tyż na festyny do Lipki, na Agnesglik i do Rzuchowa, kaj grywała orkiestra pieronym fajne utwory muzyczne. Radzi my tego słuchali, bo jak kiery jeszcze je trocha muzykalny to było dlo takigo rychtyk świynto.

 

Czas od ukończynio volksschule w 1943 do marca 1944 r. zlatowoł nom, rychtyk, na spotkaniach za stodolom od Cichego i czytywaniu listów od wojoków, w tym od ojczyma Jorgusia z Kętrzyna (wtedy Rastenburg), od młodszego brata Richusia, Heinricha. Od Heinricha już od pół roku ni ma żodnej wieści. Nieskorzi prziszła wiadomość że je "vermisst", znaczy: zaginył bez wieści. Tak doprowdy znaczyło to, że wloz na mina i go rozniosło, że chłopa poznać nie szło, abo dostoł se do niewole, potym wstompjył do armyje Kościuszkowskij i pisać ni może, bo przeca zrobjyłby krziwda rodzinie.

W tych latach to my przeżywali tako mjyszanina nadzieje, strachu o losy bliskich, strachu przed tym, co mialo być prowdom, a było malowane na plakatach zatytułowanych "Sieg Oder Bolschewismus". Byly to pieronym straszne plakaty, na kierych pokazowali ludzi z porozpruwanymi brzuchami, bez głów, rozmaraszonych. Taki same zdjyncia to my na poczontku wojny z Rusami oglondali w gablocie za szkłym przi pszowskim kościele Matki Boskij Uśmiychniyntej. Były to zdjyncio z Katynia. Njymce sami pokozali to tym, co byli tak bardzij polskigo ducha. Jedni godali na to jyny propaganda, inksi, że to prowda, jeszcze inksi nic nie godali, jyny mysleli jak przeżyć.

 

Godka szła o roztomańtych sprawach. Na pjyrszy plan wylazowoł kształt prziszłej Polski. Czy zdonży przed Rusami przijść na Parcela rzond z Londynu? A możno - jak nie zdonży - to co? Żodyn żodnego nie pytoł skond mo taki abo inksze wiadomości. Przeca kożdo mogła być prawdziwo, abo ni. Amerykański superfortece w kożdy dziyń bombardowały Kędzierzyn (Heiderbeck se wtedy nazywoł). Nikiedy też bomba spadła na Anna, Hojm, Charlotta, Emma, abo na jakoś wieś czy osada. Te objekty nigdy nie były celym bombardowanio. To jyny, jak jakiś fliger zostoł uszkodzony - bo Njymce to już myśliwców ni mieli, ale flaki rżnyły z dołu wiela wlazlo - to wtedy taki uszkodzony bomber ściepowoł to co mioł, kaj popadło, żeby jyny do bazy dolecieć. Przez to szło niewinnie oberwać, ale kożdy jyny mysloł, że to niejgorsze onego nie tyczy.

W zimie 44-go wojna już nos czynstowała na Parceli jakimś zabłonkanym granatym, co przilecioł od Nowej Wsi. Miejsce za stodołom od Cichego zrobjyło se niebezpieczne. Trza było siedzieć w doma, a nikiedy i w piwnicy, jak było bombardowani Kędzierzyna. Rusy już były pora kilometrów od Parceli. W Nowej Wsi za Pstrążnom front trzimoł se przez długi czas. Roz wieś przeszła do ronk Rusów, roz zaś Njymce jom odbijały. Z chałup to już jyny piwnice zostaly.

Tak blisko, a my jeszcze musieli fedrować dlo zwyciynstwa Trzecij Rzeszy. Jak już zrobjyło se pieronym gorko, to na Annagruba przijechało pora ciynżarowek i wszyjstkich synków - tych Jungbergmonów co mieli po sztyrnoście i pjytnoście lot - zaladowali i wywiyźli na teryny Czech do kopanio rowów przeciwpancernych. Nasza pjontka zza stodoły od Cichego została rozciepano po całych Czechach. Jakby nie było, to dzjepjyrko po wojnie my se uzaś do kupy zebrali. Kożdy snos mioł za sobom już trocha wojynnych przeżyć i kozdy inksze.

 

Ostatni trzi miesionce wojny dały nom wjynkszo szkoła niż trzi lata polskij i sztyry njymieckij do kupy zebrane. Joch osobiście poznoł dwa rodzaje wdziynczności.

Pjyrszo wdziynczność noleżała se Amerykanom za to, że 12 maja 45-go roku - trzi dni po wyszczylaniu wszystkich sztucznych ogni na cześć zwyciynstwa -wyciongnyli nas wystraszonych, głodnych i zawszonych z lasa, kaj Njymce nas zostawiyli samym sobie. Bylo to po lewej stronie Łaby. Do prawego brzegu prziszly Rusy, a do lewego - Amerykony. Mnie wyzwolyly Amerykony. Ale jeszcze nie za to noleżala im se wdziynczność; oni mnie odwszyli, wykompali, oblykli od stóp do głowy w same nowe rzeczy, przebadali u dochtora i dali kartka, według kierej dostowołech jeść. Pjyrwyj soki, mlyko, a dziepjyrko po jakimś czasie dali chleba, czekulady, ryby. Jakby mi to dali zarozki na pjyrszy dziyń, to by było po mnie. Skryntu kiszek - jak na flaki godajom Poloki - bych dostoł.

Potym prziszoł czas na pokazywani nom filmów o Kanadzie i Australiji. To se mogło podobać, ale żodnymu nie prziszło do głowy, żeby se spytać, czamu prawie o tych krajach tela fajnych filmów? Dziepjyrko nieskorzi powjedzieli nom, je Australijoki i Kanadyjczyki chcieli by nas adoptować. Eli kiery je pewny tego, że ni mo żodnego i je sierotom, to mo se zgłosić. Podpisze papiór i wyjedzie. Tam bydzie se móg uczyć kożdy czego jyny bydzie chcioł. Dziynnie te papióry styrkali nom pod nos i namowiali, żeby podpisać. Do Rusów ni momy se śpjychać. Tam nas nic dobrego nie czeko.

Ja, tóż to wszyjstko mogło se podobać. Wyglondało, że prowda godajom. Nieba nom przichylali, żeby jyny dać se namówic na tyn wyjazd do Kanady abo Australije. Kandy kiery chcioł. I uzaś pokazowali te filmy. Zdjyncia tych rodzin, co na nas tam czekały. Wszyjscy uśmjychnyci, fajnie obleczoni, przi domkach czystych jak te z plakatów.

Ale tak "ohne weiteres" - jak godali Njymce - zamjynic ojca, matka, braci, starzika, ciotki, ujców, kuzynów i wreszcie kumpli zza stodoły od Cichego, o kierych żech nic a nic nie wiedziol, na te kanadyjsko-australijski fajności, to było ponad moji siyły. Chynć spotkanio uzaś swoich była mocniejszo od strachu przed Rusami. No i dali mi Amerykony plecak - jakech już padoł "NIE" - z zapasym bielizny, dekami, porom szczewików, ryncznikami, chustkami do nosa, pastom i szczoteczkom do zymbów, mydłym toaletowym...

A propos tego mydla... Jak mi już Rusy po drodze zebrali wszyjstko, coch od Amerykonów dostoł, to - jako ostatnio rzecz trefiyli na to mydło. - To nie jest mydło - padoł mi Rus, co to mi je z kapsy wyciongnył. - Mydło wyglondo tak - pokozoł mi kluska bez ksztaltu i o zapachu dalekim od mojigo mydła. - To, co ty mosz, to je trotyl. Jesteś sabotażysta.

Nie trwało wiyncyj jak dziesiynć minut, a jużech siedzioł zawrzyty w piwnicy niejbliższej chałupy, kaj była starszyna. Okiynka były zawalone miechami z pioskiym. Te miechy miały chronić przed odłamkami w czasie bombardowanio. Udało mi se to przedziurawić i w nocy wyczołgać se na wolność. Jakbych nie uciyk, to nie wjym, czym by se ta moja przigoda z mydłym skończyła.

Dwa dni szło mi se jako tako. Coroz jakiś ruski wojoki mjyntosiyły ta moja karta, coch na droga od Amerykonów dostoł i kaj było napisane, jako se nazywom, skond ida i kaj je mój dom. Na trzeci dziyń sztyrech Rusów wsadziyło mnie do gazika i zawjyzło na jakoś bocznica kolejowo, kaj trza było załadować wagony roztomańtymi maszynymi. Przeważnie rolniczymi. Nawet pora lanzbuldogów trza było na wagony zaladować.

Tyn, co dyrygowoł robotom, był po ciwilu i mioł biolo-czerwono opaska na rynkowie. Joch se padoł, że to je Polok i próbowołech se śnim pogodać. A on na mnie ryknył, żeby se w robocie nie obijać, bo jeszcze dzisiejszej nocy trza bydzie tyn wagon z maszynami podłonczyć do transportu, co pojedzie do Rusyje, a my - sześć chłopa pokozoł tyn z opaskom palcym - pojadymy jako instruktory od pokazywanio kołchoźnikom, jak se tymi maszynami robi.

Potym zanknył nas w krowioku i poszoł. Uzaś żodnych inkszych myśli my ni mieli, jak jyny o ucieczce. Przi tych wywożonych maszynach nie brakowało norzyndzi. Prziszykowali my se dziura w delinie, a jak transport ruszył, to my pouciekali. Ryzyko było pieronowe, bo trza było wyskoczyć na leżonco spod kół. Wszyjstkim se to udało, bo cug jechoł jeszcze pomału i nie nabroł szwongu, ale i tak dwóch ostatnich ujrzeli konwojynci i zastrzelyli ich.

Joch mioł szczynści. Dudom zostało mi jeszcze niecałe sto kilometrów. Kożdy snas sztyrech poszoł na własno rynka. Joch se wybjyroł drogi polne, kaj wojoków było myni. W Rudniku pod Raciborzym mjyszkała moja ciotka Paulina, niejstarszo siostra od mojigo ojca. Ciotki żech nie zastoł, bo przekludziyła se z cołkom rodzinom do Raciborza, ale somsiadka przijyna mnie jak kieregoś z rodziny.

Tamech drugi roz spotkoł takigo jednego ciwila z biolo-czerwonom opaskom na rynkowie. Z tym to se szło już pogodać. Wtedy toch jeszcze był na tela gupi, żech nie wiedzioł, iże polityka to tako kurwa, a politycy to niejwjynksze na świecie cygony. A już przed wyborami, to wjynkszych cygonów ni ma. Jest to taki cygaństwo, z kierego nie trza se wyspowiadać i sztrofy też za to ni ma. Przez to poskarżyłech se na Rusów przed tym z biolo-czerwonom opaskom na rynkowie, bo on godoł po polsku, ale pieronym z ruska. Tyn wysłuchoł mie ciyrpliwie i na koniec pado: - Naszym sojusznikom z czerwonej armyje wdziynczność se noleży. Oni nas wyzwolyli i prziwróciyli nom wolność.

Mjyndzy Bogym a prowdom, toch tego z opaskom już dalij nie słuchoł. Tom wdziyncznościom mnie zastrzelył.

Amerykonom - ja, tóż to rozumia, że se wdziynczność noleży. Oni mnie odwszyli, przez dochtora przepuściyli, dali kartka według kierej dostowolech jeść, oblykli, filmy pokazowali, powrót dudom odradzali, bo tam som Rusy, Kanada i Australijo przed nami otwjyrali. Ja, tóż tym było za co być wdziyncznym. Ale Rusom? Za co? Możno za to, że zmusiyli mnie dwa razy do ucieczki. Roz z piwnice, drugi roz z transportu. Za to, że do mnie strzylali? Że mnie do Rusyje chcieli wywiyźć?

Tyn z opaskom padoł, za wyzwolyni wdziynczność se noleży. Za to, że uzaś momy wolność. I tak to - już jako pjytnastolatek poznołech dwa rodzaje wdziynczności. Jedyn rodzaj, co pochodzi od serca - i drugi, co od strachu pochodzi.

 

Wtedy przidoł by mi se taki prorok, żeby padoł: - Zostoń przi Amerykonach. W doma wszyjscy som zdrowi. Jyny pora chłopów ze Rzuchowa Rusy na roboty wywjyźli. Kuzyna od ojca - Konrada - tyż. U Rusa umrzył na czerwonka. Zostoń. Dudom napiszesz, żeby matka ze starości o twój los nie siwiała. Przedwojynnej Polski już na Parceli nie bydzie. Przijdzie tako Polsko, co koże twojimu ojcowi jego ksionżeczka wojskowo z polskim orłym z koronom na głowie powiesić se w hajźlu. Powstańcowi - ujcowi Paulowi - koże nie chwolić se bitwom pod Górą św. Anny.

Joch tego wtedy ni móg wiedzieć, zaś Amerykony - choć mi o tym godali - jeszcze se wtedy z Rusami przijaźniyli. Coś mi tu nie pasowało. Do spółki Njymców pokonali. Umówiyli se, że Amerykony dońdom do lewego brzegu Łaby, a Rusy do prawego. Som żech widzioł, jak na moście jedni i drudzy radowali se ze zwyciynstwa. Ściskali se, całowali, a nikierzy to płakali ze szczynścio. Joch se był pewny, że jak przyńda przez tyn most na rusko strona Łaby, z dwujynzycznom karteczkom coch dostoł na droga i kaj było napisane po angielsku i po rusku co i jako, że bydom mnie witać jako tego przijaciela. Kieryż to móg przewidzieć, że mnie ogołocom aż do gołej skóry? Że byda musioł ściongać z nieboszczyków lonty, żeby nie iść dalij sagi? Że byda lygoł na noc po stodołach, kaj wlazowołech na nocleg zmynczony, a dziepjyrko rano, jak se zrobjyło jasno, toch widzioł powieszonych. Zaglondołech na te trupy obojyntnie i z nadziejom, że jeszcze dzisiej nie byda jednym z nich. Jak taki nieboszczyk mioł lepsze szczewiki od moich, toch se śnim zamiynioł, bo te co mi na droga dali Amerykony, to sztyry kilometry za mostym na Łabie już mi Rusy wziyny.

No i przez to, żech tego wszyjstkigo ni móg przewidzieć, a wróżki czy proroka pod rynkom nie było, padołech Amerykanom "NIE". Nie zostana przi was. Pójda dudom. Przeca tam jest matka, ojciec, starzik, bracio, krewni, koledzy zza stodoły od Cichego, Fyrcok, Walek. A eli już kierego ni ma, to chca se o tym som przekonać.

 

Jak już moja matka ni musiała dziynnie chodzić do kościoła, żeby prosić Boga o mój powrót - a eli chodziła, to jyny po to, żeby Pon Boczkowi podziynkować, prziszoł czas na ukłodani se żywota.

Ojciec chcioł, żebych se uczył. Rodzice Chimka z pomocom farożyczka Pilawy już go zapisali do gimnazjum w Rybniku. Potym pójdzie do Krakowa uczyć se dalij na ksiyndza. Richuś, Jorguś i Maks poszli zarozki po froncie na gruba, co se uzaś "Kopalnia Anna" nazywo. Joch poszoł do Liceum Pedagogicznego w Raciborzu. Zrazu chodziyłech do ogólniaka - też w Raciborzu - ale potym przepisołech se na pedagogiczne, boch chcioł być nauczycielym.

Jak z tego widać, udało nom se przeżyć wojna. Uzaś my som za stodołom od Cichego. Bogatsi o własne przeżycio. Były one podobne. Kożdymu zaglondała w oczy smierć. Opłakujemy tych, kierym zajrzała. Czekomy na powroty. Cieszymy se kożdym jednym, choć Tadek Szostek prziszoł z wojny dudom z mydalami, co se niymi mog pochwolić, bo w Rusyji dostoł se do niewole, potym do armyji kościuszkowskij i tak przeszoł cołki - jak to padali - szlak bojowy aż do Berlina. Leon Granieczny też prziszoł nazod, ale jako jyniec wehrmachtu. Nieskorzi, u Walczoka przi piwie, oba se dogodali, że w tym samym czasie walczyli w Miłosnej kole Warszawy, z tym, że po przeciwnych stronach. Strzylali do siebie.

Kożdy powrót naszych Parceloków śwjyntowali my za stodołom od Cichego czymś smacznym z paczek UNNRRA, co to dostowali od Amerykonów wszyjscy, co robjyli na grubie. Richuś, Jorguś i Maks dycki se z nami - Chimkym i symnom - tymi dobrociami z paczek podzielyli. Były tam konserwy, czekulady, rodzynki, orzechy, Camele, Chesterfieldy ...

August od Kopca prziszoł z wojny jyny z przestrzelonym zygarkym jako pamiontkom. Bo tyn zygarek uratowoł mu życi. Mioł go prawie w kapsie na piersiach, jak trefjyla go kula. Ta kula teżech widzioł. August miol trocha oznaczyń i mydali, ale po drodze to powyciepowoł. Erich Gawlina, co mioł ujca biskupa w Anglii, nie przijechoł z wojny dudom. Był w armyji od Andersa. Ja, tóż onymu mioł kiery powiedzieć: "nie wyjyżdżej do tej Polski od Rusów".

Prziszły też szczynśliwie nazod z wojny synowie od Fyrcoka. Jedyn przez wehrmacht - tak samo jak Erich od Gawliny, co mioł na Parceli piekarnia - dostoł se do angielskij niewole, a potym walczył pod Monte Casino. Tam też ożyniył se z Włoszkom - jak August od Polnika z Parcele - i do Libomi prziwióz ojcowi synowo, z kierom Fyrcok za pierona nie umioł se pogodać. Ale ta Włoszka dość pryndko nauczyła se po polsku. Myslała, że po polsku, bo jak prziszła na wczasach do kupy z rychtyk Polokami, to se nie umiała porozumieć.

Mocka było jeszcze domów, kaj czekali na powroty. Ojczym Jorgusia przisłoł ostatni list spod Kętrzyna, kaj jako jyniec budowoł bunkry dlo Hitlera. Nikierzi godali, że po zbudowaniu tych bunkrów wszyjstkich powystrzylali.

Nie prziszoł też nazod Kustoś, co walczył pod Warszawom. Jego starszy brat z Libomi do końca bydzie mioł żol do Polokow za to, że roboty dlo niego Poloki ni mieli, ale na wojna im se przidoł. Nawet w doma własnego grobu nimo. On som, tyn starszy brat, znejd se robota dziepjyrko w Hindenburgu. Przez to nie wziyni go do polskigo wojska, ale za to do njymjeckigo.

 

Urzyndy gminne, szkoły, posterunki, kierownicze stanowiska w fabrykach i na grubach zajmowali przijezdni z cyntralnej Polski. Walek jyny uzaś był sztajgrym, jak za starej Polski, jak za Njymca, i jak za tej nowej Polski, co to jeszcze żodyn nie wiedzioł, jako ona bydzie. Choć Fyrcok wiedzioż i już wtedy przikozoł nom - szkolorzom - że jak już te szkoły pokończymy, to momy do wyboru dwie rzeczy: abo pamjyntać o Ślonsku i nie zrobić żodnej kariery, abo zapomnieć, zaprzyć se i możno z takiego zrobiom jakigoś zastympce na kierejś grubie, abo w jakimś urzyndzie.

 

Na Parceli dycki było mocka muzyki, śpiywu. Maks nauczył se grać na skrzipce u Biedronki na Familokach. Joch se nauczył od Maksa. Nawet z nut umiołech zagrać. Jorg Skiba robjył na grubie, ale umioł grać na organach, na akrdyjonie i na skrzipce. W doma mioł też fisharmonijo, co jom erbnył po ojcu. Nikiedy, jak był ciepły wieczór, a my se zeszli z trzyma skrzipkanmi za stodołom od Cichego i jakmy zagrali, to ludzie pootwjyrali okna i słuchali. Po kożdym konsku nom klaskali.

Terozki, przi tej nowej Polsce wszyjstko se zmjyniyło. Milicyjoki przijyżdżali pora razy za stodoła od Cichego i zabroniali nom grać te konski o Legionach, Bytomskich Strzelcach, bo to je zakozane.

Ja, tóż dziepjyrko my se musieli tej nowej Polski na nowo uczyć. Przeważnie od milycyjoków, rechtorów w szkole - przez dzieci, co na pauzach godały po swoimu - urzyndników, co se obrażali, jak my w urzyndach nie próbowali czysto po polsku godać. Momy se uczyć po polsku, bo przeca w Polsce żyjymy. Tak samo godali nom Njymce: momy se uczyć po njymiecku, bo przeca w Njymcach żyjymy.

Rudolf Paciok

(ciong dalszy w nastampnym numerze ...)