Z ksionżki Rudolfa Pacioka - Fyrcok za briftryjgra
(kontynuacjo z poprzednigo numeru)
DYCKI U SIEBIE W DOMA
Roz też prziklejył se do Fyrcoka taki jedyn Władek i szoł śnim od Myta w Pszowie aż po grabowski las.
Po drodze ciongnył go za jynzyk i ciongnył. Fyrcok jyny słuchoł i bronczoł se po nosym, że to niby słucho, ale zrozumieć nie szło
nic. Próbowoł se tyn Władek dowiedzieć, co Fyrcok myśli o Hitlerze, o rzondzie we Warszawie, o posterunkowym, o sejmie, o zagranicznych
dyrektorach, co naszymu grubami rzondzom, o fajuszychtach, turnusach z powodu nadprodukcji wonglo, kindigowaniu. Nic nie mog se dowiedzieć.
Jak już byli za Parcelom, na górce blisko lasu, to wyciongnył Fyrcok z tasze, co nośjył w nij chlyb i pula z kawom, ta swoja tromba
strażacko, co jeszcze za czasów jego starzika służyła strażakom jak ku ogniu jechali. No, i zatrombjył Fyrcok tak, że w całej
Libomi było słychać. Nie trwało jyny pora minut, a tu już leci na przimo przez pola jego pieronym mondry pies, Cyzar.
- Wachuj Cyzar tego panoczka i nie dej mu se ruszyć tak długo aż uzaś zatrombia.
Pies - wielki wilczur alzacki - siednył se na podwinytym ogonie i jak jyny tyn panoczek se ruszył, a choćby
nogom, to zaroski warczoł i szczyrzył zymby. Panoczek musioł stoć, a Cyzor wachowoł, żeby se nie siod.
Fyrcok poszoł dudom na obiod i dziepjyrko jak se zrobjyło dobrze ćma, to zatrombjył i wtedy Cyzar
zostawjył panoczka i polecioł na wieczerzo.
Jednego też razu Fyrcok mioł kryto marka. Marka, to je tako okrongło blaszka z numerym górnika. Jak
marki ni ma na tabuli w markowni, to znaczy, że bergmon je na dole, a jak wisi, to je w doma. A jak tako marka je przikryto papiórkym to
znaczy, że noleży tyn papiórek przeczytać i zrobić tak, jak tam je napisane. A napisane było tak: zgłosić sie w biurowcu pok. 501.
No, i poszoł Fyrcok do tego pokoju przed zjazdym pod źjymia. Przebleczony był już tak, jak do roboty.
Galoty i kabot zababrane wonglym, że nie szło by poznać, jaki tyn ancug mioł farba, kiedy był nowy. Jak go te panoczki w biurze ujrzeli,
to se aż cofnyli ku oknie. Fyrcok padoł "Szczyńść Boże" i doł tyn papiórek panoczkowi, co se ze stołka nie ruszył.
- Za niesubordynację wobec sztygara objazdowego został pan ukarany grzywną 10 złotych - padoł urzyndnik
a wyglondało, jakby godoł do tego papiórka a nie chłopa.
- Przeca mog mi powiedzieć, że potrzebuje piniyndzy - padoł niby som do siebie Fyrcok. - Jo bych mu doł
i bez tego papiórka, żeby se strzewiki kupjył, bo już kromfleki mo tak pościnane, że jak na sztajgra objazdowego, to wcale nie pasuje.
Po co zaroski taki ćjynżki słowa? Niesubordynacja...
To słowo powtórzył Fyrcok tak gładko, że dziepjyrko teraz tyn urzyndnik na niego zajrzoł, ale nic nie
padoł.
Z Libomi do Brzezio na Lukasynie - kaj była granica państwowo z urzyndym celnym - było blisko. W
niedziele karIusy tam chodziyły na nimiecki piwo, bo zaroski po polskij stronie była karczma. Ciekawie też było pozaglondać na tych, co
autami przez granica lygalnie przejyżdżali. Lygalnie, a nie tak jak szmuglyrze, na zielono.
Od Lukasyny do Raciborza, co to był już za Odrom i po stronie Njymiec, szło se dostać bez papiórów.
Tam granicy tak fest nie wachowali. Jak strażnik szoł ku Markowicom, to od strony Libomi szmuglyrze przelazowali, a jak szoł nazod, to śmigali,
aż se za nimi kurzyło od strony Markowic. Trzi minuty emocyji i już byli w Oborze - po njymieckij stronie. Ta Obora to las, krzoki, stawy,
aleje spacerowe. W niedziele to Raciborzoki tam śwjyżym luftym oddychali. Połowica lasa była po polskij stronie i tam szło niejlepszy
przez granica przelazować na zielono.
Nikiedy też takigo szmuglyrza te celniki gonjyły. Trza wiedzieć, że to przelazowani przez granica odbywało
se w nocy. Jak już tym szmuglyrzom było ciynżko uciekać, to pociepowali swoji miechy z toworym kaj se dało: w zegrodach, w rantach, pod
mostkami, w krzokach. Nikiedy, to aż na Parceli ludzie rano znejdowali miechy z toworym za szopami i w swoich zegrodach. Wtedy ludzie
pryndko wszyjstko poschroniali, żeby policyjoki nie wywoniały. Na drugi dziyń, abo na trzeci przichodźjyli te szmuglyrze po swoi miechy.
Za uratowani takigo miecha dostowało se roztomańtości jak: mydła, pasty do zymbów i do strzewików, graczki dlo dzieci czekulady i - co
tam jeszcze w tych miechach było łacniejszego. Niejbardzij to se opłacało kupować w Raciborzu, a sprzedować w Polsce łacne zygarki,
brzitwy, maszynki do strziganio włosów, graczki dlo dzieci i roztomańte wonidła, lyńcuszki...
Roz też prziszło dwóch policyjoków do zegrody od Fyrcoka. On tam mioł tako studźjynka przikryto deklym.
Wody tam mocka nie było, ale do podlywanio szałotu stykło. Jak policyjoki ujrzały Fyrcoka przi tej studni, to se pomyśleli, że on tam
mo jaki miech od szmuglyrza. Prziszli po cichu i stanyli za plecami nachylonego Fyrcoka. Jak jyny Fyrcok ich zmiarkowoł, to jeszcze bardzi
se schylył i woło: - Wylyź! No, wylazuj pieronie zaklynty. - I jak pora razy. Jak se te policyjoki nachylyły nad plecami od Fyrcoka- to
on jak nie rypnie se zdrowo, bo prawie na obiod mioł grochówka. Potym wyprostowoł plecy i padoł: - No, nareszcie pieron wyloz.
Policyjokom zrobjyło sie głupio i poszli bez słowa. Nawet sztrofy za obraza władzy mu nie wypisali.
Jakoś tak w tym samym czasie - chyba w 1936 roku, jak Hitler zaczon we Wolfsburgu stawiać fabryka, co tam
mieli te volkswageny produkować - to pszowsko gruba sprzedowala koła (rowery jakby to Fyrcok rychtyk Polokom przełożył). Były to kola
damski, chłopski, balonioki, na rajfach z drzewa i metalu. Te balonioki to byly na dwa gangi i szło do nich przykryncić motorek od Sachsa.
Jak Hitler zaczon produkować we Wolfsburgu te auta volkswageny, to zaroski ludziom padoł: w razie wojny trza bydzie te auta oddać dlo
wehrmachtu. W Pszowie też taki jedyn urzyndnik w cechowni ogłośjył, że wszyjstki balonioki, co se górniki kupują, muszą być
registrowane. To - jakby nie dej Boże prziszło do wojny - trza bydzie te balonioki oddać dlo wojska.
Niejwjyncyj to te koła kupowały bergmony z Brzezio, Syryni, Kornowaca, Rzuchowa, Pstrążnej, bo te wsie
były połonczone z Pszowym cymyntowom, a nawet asfaltowom szosyjom, co szła z Rybnika na Lukasyna. Fyrcok se koła nie kupjył, bo na
przimo przez pola, miedze i polnymi drogami na kole nie idzie jechać. Jakby chcioł cymyntowom szosyjom, to by mioł roz tela drogi. Musioł
by jechać przez Syrynio, abo przez Rzuchow, Lyngów, Potoki.
Zamiast koła kupjył se Fyrcok nowo taszynlampa od takigo jednego znajomego szmuglyrza, co mu ją ekstra z
Raciborza przinios. Jak se w nocy takom taszynlampom blysknie, to jakby Julik Szyra z Krziżkowic swoim autym jechoł.
Szyra mioł pjyrszy we wsi auto i pjyrsze prawo jazdy. Tym autym woziył towor do swojigo sklepu, co go
postawjył tam, kaj szosyje rozchodzom se na Pszów i Rydułtowy. Dziepjyrko trocha nieskorzij - za Szyrom - kupjył se auto piwiorz Jona.
Za nim jeszcze taki jedyn masorz z Pszowskich Dołów. I jeszcze Mandera mioł auto, ale do wożynio ludzi. Na śluby, do dochtora, na bana
i - kaj tam jeszcze kiery chcioł.
To koła sprzedowała gruba na abcalong, znaczy - na raty. Baloniok kosztowoł trzista złotków. Jak kieryś
był mondry, to se kupjył damski koło, to nie musioł tego registrować dlo wojska. Ale tym, co se kupjyli balonioki nie szło powiedzieć,
że to głupki; przeca oni te koła kupjyli jyny z myśIom o tym, żeby w razie wojny oddać wojokom.
Mój ojciec też kupjył se baloniok. Przez to ni musioł rano tak wczas stować do roboty.
Za stodołom od Cichego sztajger Walek coroz czyńiśćjyj tłumaczył głupszym od niego wiadomości z
radia, co to - też na abcalong - kupiło je pół Parcele oroz. Radiostacja Gliwice nadowała po njymiecku, a ta z Katowic - po polsku.
Warszawy za dobrze nie było słychać, za to ze Lwowa i Krakowa slyszalność była dobro.
Nikiedy - a ostatnio coroz czyńśćjyj - posiedzioł z Parcelokami Fyrcok, jak szoł ze szychty dudom.
Jedyn drugigo poczynstowol presówką. Jedni natkali se fajka, a inksi woleli skrynta. Nikiery umioł takigo skrynta zrobić jednom rynkom.
Do bibułki "solali" nacis fajnsznitu, skrynćjył jak w maszynce, polizoł bibułka i sklejył.
Z tych niejnowszych opowieści to se nie szło pochytać. Choć my już do szkoły chodźjyli, to za Boga
nie umieli my se dać rady. Żodyn nie umioł, abo nie chcioł nom powiedzieć, czy wjynkszym grzychyrn jest być Njymcym, Polokym, Górnoślonzokym,
socjalistom, komunistom ... O wszyjstkich ludzie godali tak i tak. Dobrze i źle.
Jak my jeszcze nie chodźjyli do szkoły powszechnej w Krziżkowicach, to jakoś wszyjstko wyglondało na ułożone
i załatwione na - conejmyni - pjyńćset lot. Nic ni mo prawa se zepsuć abo zmjynić na gorsze. Dycki musi być w pogodne dni widać
Sudety w Njymcach i Beskidy po naszej i czeskij stronie. Dycki Walek bydzie niejmondrzejszy na ParceIi a Fyrcok niejodważniejszy - a
nikierzi godajom, że je jeszcze mondrzejszy od Walka jyny ni mo takich szkół.
Ale, jak my już przeleźli przez ta pierzińsko bariera siedym lot, to se nom wszyjstko zaczyno psuć;
jeszcze nie walić, ale psuć. W szkole byli my karcyni za naszo ślonsko godka. Byli my gańbjyni za to, że tak brzidko godomy. Jedni
mieli wszyjstko w rzici, bo od małego byli szykowani na bergmonów, ale były też taki rodziny jak Chimka, co chcieli choć jedno dziecko
dać kajś wyuczyć. Faroż, to był szczyt. Nauczyciel - marzyni niejednego Ślonzoka, co se myśloł, że jak nasze dzieci bydzie uczył
nasz rechtor, to nie bydzie im obrzidzoł dziecinnego żywota. Bogaci robjyli co mogli, żeby douczyć swoji pociechy, bo kożdy Buba, Loluś,
Boluś z domu sklepikorzy, szynkorzy, ceglorzy był przeznaczony - jak se padało - na kśjyndza, abo rechtora. Adwokatów, dochtorów, inżynierów
- Ślonzoków - toch wtedy nie znoł ani jednego. Na pewno było ich pora, ale nie u nas.
Słyszało se nikiedy taki słowa: - Ucz se synek - zachyncali sklepikorze - to bydziesz sprzedowoł za
ladom.
To, co dlo Buby było degradacjom, to dlo nos - zza stodoły od Cichego - było szczytem marzyń. Żodyn
snas se nie buntowoł, bo dostać po szkole robota na grubie, to już wjyncyj nie trza. Nikierzi i tego ni majom. Chodzą na Anna, czytajom
ogłoszynio, wypytujom znajomych, czy nie wiedzom o jakij robocie, bo oni by se kożdej chyćjyli. Nikiedy Walek - Fyrcok nigdy - naciskoł
na hamulec, jak za mocka pytali.
Po tych radiowych godkach z Gliwic i Katowic - a roz na tydźjyn ze Lwowa, skond my słuchali Tońcia i
Szczepcia - pytań było coroz wjyncyj. Możno tamci z tych Sudetów też na naszo strona zaglondajom. Możno przijadom do nas za Hitlerym i
bydom nami rzondzić? Ale, przeca tak zwyczajnie to oni do nas przijść ni mogom. Na Lukasynie jest granica. Musiało by dońść do
wojny.
Na Parceli chlopy rozważały: kiery tez piyrszy dostanie powołanie do wojska?
Fyrcok w tej sprawie mioł własno wersyjo: - Krakowczyka, tego artysty malyrza, weznom pjyrszego - padoł,
a my to slyszeli - bo...
I potym wytłumaczył wszyjstkim, czamu? - Artysta potrzebuje jyny som siebie - prawjył. - Żodyn dyrektor
z gruby nie bydzie go reklamowoł. Potym pójdzie Kustoś spod grabowskiego lasa. On je bezrobotny i też żodnymu - oprócz wojska - nie je
potrzebny. Na ta fyrckowo przepowiednia nie trza było długo czekać. Dokładnie w takij kolejności roznośjył briftreger powołanio do
wojska.
Ojciec Richusia toby ni mioł nic przeciwko tymu żeby u nas uzaś Njymce rzondziyły. Onego jakoś tak
bardzij ku Niymcom ciongnie. On mo rod porzondek, a kaj kiery od dziecka jest do porzondku prziuczony, to mu bydzie wszyjstko jedno, kiery
mu bydzie rozkazowoł. Walek wolołby, żeby se nic nie zmiynjyło, bo na grubie mo dobro posada, ludzie majom go też radzi, na Parceli
je niejmondrzejszy, jak chce, to też czysto po polsku z urzyndnikami pogodo.
Mój ojciec służył w latach 1924-25 w Korpusie Ochrony Pogranicza (w KOP-ie) na wschodnij granicy w Białozurce.
Za to mioł pewno robota na Annie i choć nikiedy było ćjynzko z powodu nadprodukcyje wonglo, to mu nie kindigowali. Ojciec też by chcioł,
żeby se nie nie zmjyińjyło.
Stary Cichy już mo tela lot, że wszyjstko mu jedno. Po nimiecku umi lepszy niż po polsku. Do wojska go
nie weznom, bo za stary. Porzondku tez go juz żodyn uczyć nie musi, bo jest tego nauczony od małego. Fedrowoł na Annagrubie przed
pjyrszom wojnom światowom, potym fedrowoł na Kopalni Anna, aż se zestarzoł i jak mu przidzie uzaś fedrować na Annagrubie, to przeca
- tak doprowdy - to nic se w jego życiu nie zmjyni.
Fyrcok jak umioł, tak tłumaczył wszyjstkim na Parceli - i kiery go tam spoza Parceli jeszcze chcioł
sluchać - że my dycki byli u siebie w doma. Nieproszone goście se jyny zmjyniały. Tych, co momy terozki, to my se doprosić nie umieli,
a jak przez trzi powstanio na siyła my se ku Polokom wciśli, to potym wyszło, że kiery chcioł dostać robota, to musioł wyjechać do
Niymiec - do Hindynburga, abo Königshütte. Weznymy se jyny brata od Kustosia spod grabowskigo lasa, co go do wojska ściongnyli, ale w
Polace roboty mu nie dali. Tyn starszy wyjechoł do tego Hindynburga i obstoł, a młodszego, co zostoł w doma, wywjyźli aż kandyś pod
Warazawa. jakby my ni mieli u nas czego bronić.
Na Njymcow i Poloków to my tukej som już skozani. Roz jedni, roz drudzy majom nad nami władza.
Jak w deszczowe dni, abo w zimie, za stodołom od Cichego nie szło posiedzieć, to my se spotykali abo w
richusiowej, abo w chimkowej chałupie. Przeważnie dwie izby pod dachym były puste i my se mogli uczyć świata wiela my jyny chcieli.
Jednego razu dołech mojimu starzikowi Franckowi ze Rzuchowa taki pytani:
-Starziku! Kim jo tak rychtyk je?
Starzik długo nic nie godoł, jakby zbjyroł myśli. Mi se zdowało, że starzik nie słyszoł toch jeszcze
roz zaczon - Starziku. - Ale wtedy nie doł mi skończyć i padoł:
- Co ci też synek strzelyło do tej łepetyny? W szkole ci nie godali, coś ty je? A do jakij szkoły
chodzisz? Przeca wiysz po jakimu se uczysz?
- Ja. Toż to wiym, że po polsku, ale czamu Hubert padoł na Antka "pieronowy Polonus". Jak tu
przijdom Njymce, to on bydzie Hubertowi pucowoł strzewiki. Powadźjyli my se o to, kiere fligry som lepsze - Messery, czy Łosie?
- A ty jako myśIisz?
- No, przeca że lepsze som Messery - padołech starzikowi, bo Richuś i Chimek tak samo myśleli.
Starzik Francek zukurzył se tako długo fajfka, co to jom z Botropp (we Westfalyji) prziwioz, jak tam na
grubie dwanoście lot robjył. Po tym przijechoł do Rzuchowa kupjył dwanoście hektarów, zbudowoł chałupa, stodoła i masztalnie, i tak
zostoł gospodorzym, choć na Annie też robjył, żeby na starość mieć trocha grosza, ale za Polskom to był pieronym fest. Som
niejstarszego syna Paula do powstanio wysłoł. Walczył pod górom św. Anny. Przez to starzik nie był zadowolony, że jo wola Messery od
naszych samolotów, co se Łoś nazywajom.
Starzik mioł dziewjyńcioro dzieci. Jyny trzech synków. Sześć dziołch. Przez to tych dwanoście hektarów,
jak zaczon dzielić na bałplace, to w jednym konsku niewiela tego zostało. Mój ojciec też dostoł bałplac na Pytlikowcu przi granicy z
Krziżkowicami. I tam też zbjyroł materyjo na budowa. Tam też nikiedy przichodźjył starzik, i tam dowołech mu kłopotliwe pytanio.
Wtedy też na moi pytani - kim jo tak rychtyk je? - jasnej odpowiedzi żech nie dostoł.
Odpowiedzi na taki i inksze pytanio szukało se też przi szkubaniu w zimowe wieczory pjyrzo. Baby szkubały
pjyrze, a synki robjyli na złość, rozdmuchujonc piórka. Staruszkowie wspominali downe czasy. W tamtych czasach jeszcze starzi byli na
wyłamku. Nie było żodnych domów starców. W takim wielopokolyniowym budynku, kaj było miejsce dlo
niejstarszych i niejmłodszych, szło se wjyncyj nauczyć o życiu niż terozki w tych roztomańtych świetlicach, domach kultury i kaj tam
jeszcze kiery pieron dzieci nom nie wcisko. Choć terozki - to i wciskać przestali.
Przi szkubaniu pjyrzo było o takich sprawach, że po latach - jak mi se przipomniały starzikowe bojki -
toch dziepjyrko zrozumioł, że to nie były żodne bojki jyny żywo prowda, Starzik, rychtyk opowiadoł to, co som przeżył i zapamjyntoł.
Te niby bojki starzika pasowały do wydarzyiń z historii, o kierych żech se nieskorzij uczył. Zaczynoł od rzondów Fryderyka II, żelaznego
kanclerza Bismarcka i kanclerza Bülowa, od wojny Prus z Austriom.
Starzika ojciec służył w austriackij armii. Musiały to być lata 1740-1763, kiedy Friedrich II wzion nom
Górny Ślonsk z wyjontkjym cieszyńskiego i opawskiego. August - było na drugi tyniu austriackimu wojokowi.
Jak na św. Mikołaja poszoł na wojna, to dźjepjyrko na św. Michała - za sztyry roki - prziszoł nazod.
I tak to, w zimowe wieczory dowiadywołech se od starzika, że w tych czasach, jak August był przi wojsku,
to na Ślońsku mjyszkali jyny ci, co se tu z dziada-pradziada rodźjyli. Dziepjyrko jak ta źjymia zajyni Prusaki, zaczyna se akcyjo
kolonizacyjno. Musiały to być lata 1742-1786. Wtedy z głymbokich Njymiec ściongnyli na Ślonsk pora tyśjyncy kolonistów. Dlo nich były
budowane ekstra wsie i osady, Przeca mało kiery wiy, że dzisiejsze Podbucze, Obszary, Rzędówka, Marusze, Kucharzówka to - downiejsze
- Egersfeldy, Romanshofy, Altensteiny... Wtedy mój rodzinny Rzuchów nazywoł se Schonburg, Pstrążno - Fischgrund, Pogrzebień -Kammdorf
(a miało być: Eichendorff; od nazwiska ślońskiego poety Eichndorffa, kiery jakiś czas mjyszkoł w
Pogrzebieni).
Dowiedziołech se też od starzika o HAKATA, co to w Libomi skupiała 42 członków z Ligoty Tworkowskij,
Bukowa, Syryni. Jakech już był synkym i chodźjyłech "do szkół", to dziepjyrko wtedy wyczytołech z ksionżek, że musiały
to być lata 1894-95, kiedy to tyn zwionzek HAKATA założono w Poznaniu.
Pomału zaczyno mi se wszystko w głowie ukłodać. Po Bismarcku nastoł kanclyrz ksionże Bernard Bülow.
Jeszcze nieskorzij jego nastympca, Hollweg. W 1903 roku uchwolyIi Ostmarkenzulage; to taki dodatek dlo ośjedlyńców.
Rok potym wyszła ustawa o osadnictwie. Polokom nie było wolno budować chałup. Z tego to czasu momy w Wielkopolsce "Wóz Drzymały",
a w naszym Pszowie tragedyjo Chrószcza, co to o nim Gustaw Morcinek napisoł w "Wyrąbanym chodniku".
Tam Chrószcz nazywo se Franciszek Waloszek. Zastrzelył on z rozpaczy żandarma
Rotha, jak go wyciepowoł z lepianki, a potym siebie zastrzelył.
O tym wszyjstkim opowiadoł starzik w zimowe wieczory, jak zza stodoły od Cichego wyganiała nas do izb
wczesno cjymność. Walek i Fyrcok kiwali jyny głowami i prziznowali starzikowi słuszność, jak to oni
godali: - Stary Francek mo recht. - Nikiedy od siebie jeszcze przipominali słowmi: - A pamjyntocie Francku, jak to w Radlinie dzieci
sztrajkowały? Wtedy za rdzynne nimiecki szkoly to uznowano nawet taki, kaj jyny 25 procynt dzieci godało po
nimiecku. W tym czasie sztrajkowaly też dzieci we Wrześni kole Poznanio. A pamjyntocie, jak 31 XII 1918 roku Prezidynt rejyncyji opolskij
wydoł rozporzondzyni, że donżynio do oderwanio Górnego Ślońska od Rzeszy to je zdrada. Oni na to godali "zdrada stanu".
To było sztrofowane.
- Ja. Toż od sztrofowania to nom tukej żandarów nie brakowało, jyny od pocieszanio żodnego my nie mieli,
bo faroże też trzimali z żandarmi.
Nikiedy to też se chłopy pieronym powadźjyli. Mój ojciec dycki godoł:
- Jeszcze my som w Polsce, a wy - to było kierowane do Walka abo Fyrcoka, a nikiedy i do starzika -
opowiadocie dzieciom taki rzeczy, jakbyście ich szykowali na powitani Hitlera.
Ja, to był kij w mrowisko. Zarozki Walek wjechoł na ojca i padoł, że noleży znać dzieje własnej źjymi;
czamu synki majom nie wiedzieć zawczasu, od kogo my se uczyli sprzontanio placów i szosyje w kożdo sobota przed chałupami aż do osi
jezdni po swojij stronie? - Czamu majom nie wiedzieć tego, jak nas uczyli? Przeca my też takimi czyściochami od razu nie byli. Pamjyntosz,
jak żandarmy przijechały w kieroś sobota na plac starego Gintra z mietłami i łopatami? Wysprzontali mu sami całe obejści, aż se
blyszczało, a na koniec zebrali wszyjstki śmieci na jedna kupa, otwarli okno do jego niejwjynkszej izby i
wszyjstko mu wciepali do pojstrzodka. Sztrofy nie dostoł, ale na pewno wolołby zapłacić pjyńć talarów, niż chodzić po wsi z gańbom,
jako mu narobjyli. Ale pomogło. Onymu, dzieciom i wnukom. Do dzisiej mają u siebie niejczyścij w gminie.
A potem Fyrcok uzaś zaczon z inkszej beczki i padoł: - Człowiek nie je ani ślepy, ani na tela głupi,
żeby nie rozumieć, co se dzieje? Pościongali nom do wojska Krakowczyka, Kustosia, Manusia, Józefa, Wichtora... i kaj oni som? Jedyn pod
Warszawom, drugi w Dymblinie, trzeci w Modlinie, szczworty pod Krakowym, pionty... Wszyndzi ich wywożom, jyny ni ku gmicy na Lukasvnie,
ani do Rybnika, Mikołowa. Wszyndzi jyny nie tu. No i co? - pytoł i zaglondoł chłopom w oczy, - Czy to nie je rojmowani drogi dlo Hitlera
jeszcze przed wybuchem wojny? Przeca jedyn Chałaczek na granicy nie utrzimie tych pancrów, flaków i cołkij atleryje, co nad Odrom w
Raciborzu jyny na rozkaz czeko. Warszawa dycki nos miała w rzici, choć nikierzi snas sami im do zadków wlazowali Ale terozki dziepjyrko
to widać, jak głymboko nas tam majom. I co? Jeszcze bydziecie se głymbjyj ciś? Przeca to by już była nie jyny ślepota, ale i głupota.
I padoł Fyrcok: - Niejbliżyj momy nasze wojsko w Rybniku. Wehrmacht mo pancry, atleryjo, a nasi mjom tam
pora wozów i konie, jakby mieli po okolicy szałot rozwozić, a nie bronić nas przed Njymcami. A po drugi, jest ich tela, żebyś ich w
jednej izbie do spanio poukłodoł.
Fyrcok umioł uczyć se od inkszych i przoz to, jak zaczon godać, to mało kiery umioł mu postawić
kontra, bo zarozki było: - A pamjyntosz własno starka - zaglondoł do mojigo ojca - Magdalyna?
Starka Magdalyna sto dwa lata żyła. Czytać i pisać umiała. Pochodźjyła z Fiziów z Krziżkowic. Paul
Fizia był dowódcom III kompanije w POW-ie (znaczy, w Polskij Organizacyji Wojskowej). Taki byly Fyrcoka "autorytety", jak to
godajom po uczonymu na tych, co se zasłużyli na pamjyńć. Fyrcok prawie dlo kożdego mioł tako armata, co to - jak śnij wystrzelył -
to żodyn nie umioł powiedzieć: "głupoty godosz". To by przeca znaczyło, że som siebie - abo swoja rodzina - obrażo.
Mioł też Fyrcok talynt do wyważanio słów. Jakby tak posadzić na jednej szoli od wogi policyjoka a na
drugij Fyrcoka to by była równowaga. On se nie dowoł chycić za słowa, choć nikierzi próbowali. Ani policyjokowi, ani farożowi nie
utrudnioł żywota. Dycki godoł "nie styrkej nosa, kaj nie dosz grosza". Nikierzi to se nawet zastanowiali, jakigo też Fyrcok mo
w pojszczotku ducha? Przeca Ślońzok dycki je w pojszczotku mjyndzy Polokami i Njymcami; bo Czechów to ni ma co liczyć, choć onym też
Ślonsk wonio. Przez to kożdy musi mieć kieregoś ducha mocniejszego. Fyrcok o tym wjy i nigdy nie powjy "joch je naszego ducha",
ale on tego "naszego ducha" wcisko kożdymu, co by chcioł tym "naszym duchym" handlować. A potympio tych, coby go (znaczy,
tego ducha) chcieli sprzedać. Przez to je rychtyk czystym, rasowym Ślońzokym i jako taki obnosi se ze swojom duszom po świecie, kiery je
jego własnym światym, bo do cudzego se nie ciśnie, ale swoigo chce bronić.
Takim jawi se Fyrcok Ślonzokom w czasach dzisiejazych. Rzecz polygo na tym, że prawie ci Slońzocy A.D.
1991 som w myńszości i jyny do roboty. Ta wjynkszość - też przeca od tej lekciejszej roboty i rzondzynio - nimo żodnego interesu w tym,
żeby Fyrcoka pamjyntać. A już prawie srańjym do własnego gniozda byłoby dlo nich pisani o Fyrcoku. Przez to ta moja ksionżeczka o
Fyrcoku powima nosić tytuł "Tylko dla Ślązaków" abo "Nur für Oberschlesier". Tak padoł mi jedyn z tych rychtyk
Poloków, coch mu doł maszynopis do przeczytanio. Wyraźjył też przi tym nadzieja, że żodnyn mi tego nie wydrukuje.
A jednak - opowjym o Fyrcoku wszyjstko, co było dalij.
W 1936 roku straż pożarno w Krziżkowicach miała 7 lot. Jako bajtle, to my na Ślonsku mundurów nie
oglondali. Te górnicze, to jyny od śwjynta i na pokaz. Normalne bergmony tego ni mieli. Niejczynściyj to my ogiondali górniczo orkiestra
na pogrzebach. Jeszcze policyjoków w mundurach my jyny oglondali. Dwa razy dźjynnie - jak jechoł na kole od Pszowa na Rzuchów i
zaglondol w każdo dziua, bo tak trza było. Jak przejechol tyn policyjok, to było prawie tak, jakby walec drogowy przejechoł. Bezkuryjok
żodnymu nie podarowoł. Na kożdo furmanka zajrzoł, czy mo tabula z nazwiskym i adresym i czy je porzondnie napisane. Jak było bele
jako, to też sztrofa wypisoł. Hamulce kontrolowoł; czy ni ma mjyndzy szibrami szpar, coby na droga wylatowało to, co se furom wozi. Na
kołach musieli ludzie po swojij stronie jeździć a nie tam, kaj kierymu pasowało. Wszyjcy go słuchali, a niejbardzij dzieci, bo też i z
domu miały przikozane, że policyjoka noleży słuchać i dźjyń dobry mu godać.
No, ale mieli my o tej straży pożarnej w Krziżkowicach. Założyli jom tacy ofiarni ludzie jak Aleksander
Szmelich, Józef Pytlik, Albert Chytrowski, Karol Krabus, Józef Szczygieł, Paweł Dziwisz, Mikołaj Hibner, Józef Grobelny, Józef Bożek,
Józef Janosz, Wincenty Manderla, Wilhelm Bizoń, Franciszek Poćmiela, Paweł Kubik, Paweł Hibner. Tak to przibyło nom w Krziżkowicach
mundurów. Z poczontku to strażaki ćwiczyli we własnych ancugach. Dziepjyrko nieskorzi dorobjyli se mundurów.
Czynsto mieli ćwiczynio do kupy ze strażakami rzuchowskimi, kaj komyndantym był ujec Józef Granieczny, a
zastympcom ujec Alojz, niejmłodszy brat od ojca. Wtedy prawie ze wszystkich okolicznych wsi przychodźjyli młodzi i starzi na plac ćwiczyń,
przeważnie na szpilplac w Rzuchowie, abo w Krziżkowicach, a nikiedy też - jak po ćwiczyniach był festan - to w parku przi zomku w
Rzucohowie. Ale to już zależało od humoru pana dworu, Moczulskiego.
Taki festyny strażacki były przed wojnom modne. Grała orkiestra górniczo. Handlorze mieIi też swoji
śwjynto, bo towor szoł jak woda. Nikiedy też odbywoł se taki festyn na ParceIi w "Lipce", abo na "Agnesgliku". Lipka
i Agnesglik to były taki polany w lesie mjyszanym, kaj przewożały brzozy, dymby i buki. No, i krzoków leszczyny nie brakowało. Rosła
na tych polanach pierzińsko fajno trowa. Ale po kożdym festynie była wywalcowano beczkami z piwym, kołami od wózków lodziorzy, kółkami
od wózków dziecinnych i zdeptano nogami. Po trzech, abo sztyrech dniach uzaś było jak przedtym. Ludzie ucztowali bez politycznych haseł,
okolicznościowych przmówjyń. Żodyn by tego dobrowolnie nie słuchoł.
Jakoś tak w zimie - z 37-go na 38-my rok - Fyrcok z Walkym, jakby ni mieli inkszej starości, zaczyni
rozprawiać o Kongresie Polaków w Niemczech, co był szykowany na 6 marca 1938 roku w Berlinie. Przeca pod nosym Hitlera. Uczestnicy
kongresu ,wszyjstko płaćjyli sami. Bana, hotel, wyżywjyni - wszyjstko.
Dlo nos, dzieci, była to pieronym ćjynżko sprawa do zrozumjynio. Pjyńć tyśjyncy delegatów pojechało
6 marca 38-go roku na tyn kongres do Berlina. Poloki z Njymiec? Tego my nie umieli pojońć. Ani tego my nie umieli zrozumieć, o czym
jeszcze była godka. A godali o Hindenburgu, grentzschutzu, Lidze Narodów, Republice Weimarskiej, III Rzeszy, Kongresie Genewskim i o myńszości
narodowej w Njymcach. Wymjyńjano Litwinów, Duńczyków, Fryzów, Łużyczan, no i Poloków, kierzi tyn problym - znaczy myńszości - na
kongresie postawjyli.
My chodźjyli wtedy do drugij klasy i nasz świat był prosty. Chcieli my pogodzić wszyjstkich tak, jak my
se za stodołom od Cichego godźjyli. Nigdy my se nie wadźjyli skyrsz roztomańtych głupot - czy kiery je z domu Polonusa? Heimaty? czy
przijechoł sto lot tymu z Njymiec? abo dzieśjyńć lot tymu z poznańskiego? abo z Mazur (bo takich to my też przed wojnom już na
Parceli mieli). Z cyntralnej Polski to jyny urzyndniki do nas przijyżdżały. Zaś ci z poznańskiego abo z Mazur, to do roboty; szukali na
Ślońsku szczyńścio i znejdli. A szczyńśćjym była przeca robota na grubie abo nikiedy we dworze u kieregoś pana w Pszowie, Krziżkowicach,
Rzuchowie, Dzimierzy, Kornowacu ... Wolorze na takich godaIi. Czynsto też z wolorzy po czasie robjyły se rasowe bergmony.
Jakoś nom było pieronym smutno na myśl tako, że w prziszłości my też bydymy se musieli znejść jakoś
prziczyna do znienawidzynio. Przeca - na wzór tych dorosłych - nie bydymy mogli przeżyć cołkiego żywota w zgodzie i poszanowaniu.
Bydymy musieli se rozyńść na sztyry strony świata. Pożynić se z roztomańtymi dziołchami. Powadzić se o bele co, bo nienawiść jest
nom na prziszłość pisano. Bydymy se musieli bronić przed tymi, co we własaym domie se snas śmiejom, uznować za nasze nawet to, co
tak rychtyk nasze nie jest - choćby bizantyjsko kultura bydzie se do nas wciskać na śjyła (my zachodnio za swoja uznowomy), jak my se w
powstaniach ku Polsoe wciskali z nadziejom, że to, co momy u nas lepsze niż w cyntrum, bydzie Polsko mogła brać cołkimi gorściami i
za darmo, bo to przeca bydzie jejich. Ja tóż w tym, to my se pieronym pomylyli. Nie dość, że nie chcom od nas lepszego brać za darmo,
to jeszcze majom nom za złe, że nie chcymy naszego lepszego zamjynić na jejich gorsze. Przeca już downo Fyrcok godoł, że tam kaj
zaczyno se maras, tam kończy se Europa.
