|
Cześć Pierony z polskiej
strony !
Dzisiej wysznupołech do Wos
cosik starego i cosik nowego. Na poczontek możno zaczna od tego nowego.
Jak pisze Prof. Dr. Juergen
Udolph, nazwa „Schlesien - Śląsk” do dzisiej budzi dyskusje.
Co sie rozłazi o pochodzynie i znaczynie tyj nazwy, to polsko ( „słowiańsko”
) teoria, kero godo, co słowo „śląsk” je od słowiańskego
„ślęg” ( ślęgać, ślęganina ), a te przeca od
wcześniyjszego „śląkwa”, niy cołkym przekonuje.
Tyż niymiecko ( „germańsko”
) teoria, kero godo, co nazwa „Schlesien” pochodzi od nazwy
plemiynia wspomnianego bez Ptolemeusza Σ ι λ ί γ
γ α ι , niy przekonuje do końca. Ani nazwa plemiynia, ani
góry
( Zobten, Sobótka, monte
Silencii ), ani słowiańske słowo „ślęg” niy mogom być
punktym wyjściowym do nazwy ślonska. Może niom być samo rzeka „Sclenza”
( potym pisano ślęża abo Lohe ), kero choć niy najwiynkszo we
ślonsku, to razym ze swoim lewobrzeżnym dopływym Kleine Lohe ( Mała
ślęża ), miyndzy Weistritz ( Bystrzyca ) i Ohlau (Oława ), je 70 km
dugim i ważnym dopływym Odry ( inaczyj Wódra abo Oder) na południe od
Wrocławia. Jak to dalyj blank mondry Prof.Dr.Juergen Udolph pisze, kej
wyprowadzymy nazwa ślęża / Lohe od formy wyjściowyj Silingiā i
weznymy rdzyń i sufiks ( przyrostek ), a do tego porównomy z innymi
nazwami we zakresie nazywnictwa rzek (zbiorników wodnych ) od momyntu
powstania staroeuropyjskyj hydronomii ( H. Krahe, W. P. Schmid ), to
bydymy mieć problym pochodzynia nazwy naszego ślonska rozwionzany.
-
Rdzyń - leży w
indogermańskim sīl- , kery sie zachowoł np. we seolop >>
See <<, sĭl >> spokojny odcinek rzeki << , abo
szwec. dial. sel >> spokojnie płynonco woda w rzece << (
obejrz „Der Name Schlesien” - aut. Juergen Udolph ) .
-
Sufiks - np. : Szeląg
Wielki, niem. Schilling, kole Ostródy/Osterode we Prusach Wschodnich.
-
Nazwy porównawcze - np. :
Sihl - dopływ rzeki Limmat w Zurychu; Sile - rzeka w Wenecji; Le Syl
– rzeka kole Lavau ( Dép. Loire ); Sillo - rzeka w Huelva (
Andaluzja ← Wandaluzja - podobno od imiynia przybyłych tam
Wandali ); Seliam - rzeka w Asturii; Silinka - obejrz Wołga - Oka;
Silisia - dopływ Meduny i jeszcze cołko mocka inkszych.
Tak tyż za autorym tego
wywodu: „Pytanie, czy nazwa Schlesien ( Śląsk ) jest
słowiańskego abo germańskego pochodzynia, rozwionzuje sie przy
roztrzygniyńciu, co żodno z tych odpowiedzi niy bydzie do zaakceptowanio
skiż tego, co u podstaw leżonco nazwa rzeki ślęża, powstała przed
utworzyniym tych dwóch indogermańskich grup dialektowych. Niy je ona ani
słowiańskego, ani germańskego pochodzynia, ino przinależy
staroeuropyjskyj hydronomii. Tak duge wadzynie rozwionzało sie same.
Nazwa tyj rzeki boła jeszcze zanim powstowały germańske i słowiańske
szprachy i narody. żodno z tych grup niy miała wpływu na nadanie tyj
nazwy. Gynał prawie : nazwa Schlesien ( śląsk ) pokazuje, co jyj czas
powstania boł zanim porobioły sie różnice miyndzy słowianami a
germanami . Dopiyro czas i historia doprowadzioły do dyferyncji ”.
Tela o jeszcze jednyj teorii. A jak boło naprowda, to sie chyba już niy
dowiymy. A tak se myśla, co te pieruchy, kere wieża Babel stowiali, keby
wiedzieli co narobiom, to by se z tym pokój dali. Tera kożdy za kara
musi po inkszymu godać. To boło te nowe, co blank starych czasów tykało.
Tera cosik, możno niy tak blank starego, co juzaś nowych czasów tyko. W
ksionżce „Górny śląsk” ( praca zbiorowo pod redakcjom
miyndzy inkszymi K. Popiołka ) - Poznań - Instytut Zachodni 1959, stoi
napisane konsek o godce ślonskyj.
Dzieli sie ona na dialekty (
gwary ) . Jo je tu ino krótko wymiynia, a jak kto ta ksionżka dostanie
to niych se jom dokładniyj przeczyto. Werci sie, chocioż som tam tyż
fragmynty, kere ani niy wiym jak nazwać. Wiycie chyba, jako to w tych
latach szkryklali. No to nazod do „ślonskego”. Dzieli sie on
na ( tukej posyłom mapka z tyj ksionżki ):
Kole Gliwic, pół. - zach.
rybnickego ( gliwicko gwara ) - typowe je, co sie niy mazurzy i godo sie:
-
rynce, zymby, piyńć,
piyńś, piynta, itd.
-
widza ta krowa
-
mo piykno dziołcha
-
już ta ławka zrobia
-
starosta wito wojewody
-
Malczyk widzioł
Wycisły
-
Szymura piz ( piznyu,
piznoł ) Pisule ( abo Pisula ? )
Kole Cieszyna i na południe
od Pszczyny:
( konsek choby w czeskim )
-
rżyka
-
rżikać
-
prsziszli
-
prsziniyść
Kole Potoku Czadeckego (
miyszany ślonski ze małopolskim ):
-
mazurzy ( stucka, seł,
duzo )
-
ch → - k ( do
nik, byłek )
Kole Oszczadnicy , Jabłonkowa
i Gorzelicy ( słow. Horelica ) :
-
kresaczka ( siykierka )
, remenek ( rzemyk )
-
miyszo - cz, - dż, -
sz, - ż, - ć, - dź, - ś, - ź / koszczoła, dżiepro ( dopiyro ),
jakoszik /
Kole Głubczyc:
-
ptauk
-
trauwa
-
świynti
-
niesam
-
siedzóm
-
kupióm
Goloki (Golocy ), kole
Prudnika:
Kole Koźla ( Baioki ):
-
ptáuk, a czasym - ptouk
-
tráuwa
-
dómb
-
zómb
-
pianta
-
miąso
-
jáu baną ( jo byda )
Kole Niymodlina:
-
mazurzy dwugłoskowe -
áu, i łonczy sie z gwaroma okolic Koźla
-
mo czysto ( wedug Poloków
) wymowa samogłosek nosowych ; ząb, dąb, ząby, gąba, kądy ( kędy
)
Kole Opola ( Krysioki ):
-
ptouk
-
dobrou rolou
-
znous
-
tyż mazurzy
Kole Strzelec ( Kobylorze ):
Narzecze namysłowske - kole
Namysłowa, Brzegu(a) i Kluczborka:
-
mazurzynie
-
samogłoski nosowe choby
u Krysioków i Kobylorzy
-
downe -o- dugie rozwinoło
sie do -óy- ( wóyz, góyra, dróyga )
-
pkuyw ( = pchłów ),
bóue
-
bóuy, byduy ( kole
Brzega ) - bydło
Kole Kluczborka godo sie tyż
- chodźta, robita (choby w Kieleckim )
Kole Sycowa:
-
mazurzynie
-
mo konsek spólnego z
narzeczym namysłowskim i gwarami wielkopolskimi
-
nogóm, w bolóncom
noga, kradnóm
-
ale tyż; nogy, mogy,
itp.
Kole granicy granicy z
Wielkopolskom ( Chazoki ) - resztki ślonkiego „narzecza”
-
mazurzynie
-
rouzech bóu
-
lza ( łza )
-
uozka ( łyżka )
-
jegua ( igła )
To by boło na tela, coch
znaloz we ksionżce „ Górny Śląsk ”- praca zbiorowo pod
redakcjom m.in. K.Popiołka.
Som moga powiedzieć z
doświadczynia, co np. sam, w Niymcach, kaj robia z richtik ślonzokami z
różnych stron Ślonska, kere godajom naprawdy piyknie po ślonsku, to
szkoda, co niy kożdy w doma ( i niy ino ) staro sie ta godka
podczimywać. Ale jeszcze niy ma wszysko stracone.
W niymieckich źródłach tyż
idzie cosik znalyść. Tukej momy już ale do czyniynio niy ze godaniym
ino ze szprechaniym. Idzie to
podzielić tak:
„Schlesische Mundarten”
- Oberschlesisch - , kery
sie godo fest twardo, konsek choby Hochdeutsch, ale w tonie jednorazowy.
Naszo godka nazywajom „Wasserpolnisch”.
Je to nazwa, kero niykere wywodzom od „verwässertes Polnisch”
( rozpływajoncy sie polski ). Niby polski uciyko choby woda na rzecz
niymieckego. Inne juzaś godajom, co ta nazwa je od flisaków, kere
rzekami przipływali na ślonsk ze Polski. Obie strony, polsko i
niymiecko, godajom czynsto, iż tyn dialekt, już w samyj nazwie, je
negatywnym określyniym ( Schimpfwort tak jak Wasserpolacken ) i czynsto
tych, co go używajom tak traktujom ( to tak ino k´woli prowdy ).Dom sam
konsek, kery sie kedyś trocha ironicznie dogadywało:
„Jungla, nimm die
Drungla ( po polsku drąg )
schlag die Kubulla ( kobyła ),
Daß sie besser tschungla ( ciągła ).“
- Gebirgsschlesisch - sam
konsek zdania:
„Ich hott a Brota
schunt gerucha“ ( dzisiej by boło „Ich hatte den Braten
schon gerochen” ).
W rzeczownikach i czasownikach
tego dialektu som przemiynione „en” → „a”,
np:
Kirschen = Kerscha
essen = assa
, a sylaba zdrobniajonco „lein“ → w reszcie ślonska (
Schlesien ) „el” zmiynio sie sam na „la”, jak np:
Bäumchen ( Bäumlein ) = Beemla
Töpfchen = Tippla
/źródło: ksionżka Klausa
Ullmanna „Schlesien - Lexikon”, Bechtermünz Verlag/
Gebirgsschlesisch godało sie
kole Hirschberg ( Jelenia Góra ), w północnyj Bochymii, na wschód bez
cołke Sudety aż do Leobschütz ( Głubczyce
), na północy Prawie aż pod Zobten ( Sobótka ).
- Mundart des Brieg -
Grotkauer Landes ( na wsch. od Wrocławia, aż do Namysłowa ). Tyn konsek
tekstu oddaje fajnie sposób godki z okolic Strzelina ( Strehlen ):
„ Druckten een o
underwags die Stieweln, do zug ma sich die Kloarscha hurtig oam
Groabarande aus, hing se sich uf de Achsel oder oan a Stoab uf a Rücka,
und nu gings borbs und gelenke wie a Firlafanz ufs Staadtla zu. Doas woar
´ n Lust, wenn man, und ma koam under da grußmächtiga Heffa Leute !
“
/ z ksionżki „Land
aus Gottes Hand”, autor - Josef von Golitschek, Adam Kraft Verlag, Würzburg
/
- Glätzisch, inaczyj
Gletzisch abo Glatzer Dialekt - fest zróżnicowany, prawie kożdo wieś
miała coś „swojego”. Charakterystyczne jest zdanie „De
aala Braatla haala a” ( Die alten Brettchen halten auch ). Na
południu godało sie „Sonntich” ( Sonntag ), na północy
juzaś „Sunntich”. Inkszy przikład to „Behma”
( na południu ) , „Bihma” ( na północy ) - idzie sam o
„Böhm“ = Groschen .
- Neiderländisch - ( na północ
od Odry i Wrocławia ), miyndzy Zielonom Górom a Oleśnicom. Okolice
Głogowa i Milicza. Arthur Schoke pisoł tak:
„Der Graußknaicht“
Eich bei a Graußknaicht vau alem Schlaag,
Eich schoff und schuffte a ganze Taag.
Eich huo kenn Sunntich is ganze Jauhr
Froet ock meen Poer, ´s wirklich wauhr.
- Kräuter Mundart (
Kräuter = Gemüsebauern ) - okolice kole Wrocławia. W tym dialekcie
przedźwiyn - kiwała trocha godka osadników ze Frankonii i Turyngii.
- Oberlausitzer Mundart - na
wsch. od Legnicy, kole Zgorzelca i Bolesławca plus teryn górnyj
Szprewy ( Spree ). Na terynach zachodnich kole Görlitz, Löbau,
Bautzen, Zittau i trocha w Niederlausitz ( Dolne Łużyce ) zachowała
sie ślonsko szpracha ( schlesische Sprache ) do dzisiej. Tam je tyż
sorbsko godka.
- Nordböhmisch - w
okolicach Reichenberg ( Liberec ).
Na koniec jeszcze cosik z
humorym do tych, kere sie znajom na „roztomajtych” godkach:
Antek : Bitte eine Fahrkarte dritter auf Kattowitz.
Bahner : Das heißt nicht auf Kattowitz, sondern nach Kattowitz !
Antek : Na , gutt , da geben Sie halt nach Kattowitz , dann lauf ich
eben zurück .
Bahner : ... und worüber wollen Sie fahren ?
Antek : ... über die Feiertage !
Pyrsk !
Hildesheim, 2.04.2000.
|
