© Bartłomiej Świderek - www.slonsk.de - 11/2000

ŚLĄZACY

A PROBLEM MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH

Bartłomiej Świderek

Jeszcze przed rokiem 1989 problem mniejszości narodowych, językowych i etnicznych wydawał się w Polsce nie istnieć. Oficjalna propaganda PRL kreowała obraz Polski jako kraju jednolitego etnicznie, bagatelizując całkowicie problemy żyjących w kraju mniejszości. Jedynie od niechcenia wspominano o Ukraińcach, czasem o Słowakach, Grekach lub Białorusinach, lecz na tym zwykle problematyka mniejszości żyjących w Polsce kończyła się. Szczególne ograniczenie dotknęło Niemców, których liczbę oficjalnie ustalono (!) na 2-3 tys. i to głównie na Dolnym Śląsku (Zagłębie Wałbrzyskie, Wrocław). Swoistą zmową milczenia objęte były zbrodnie władz popełnione na Niemcach (wypędzenie) oraz Ukraińcach i Łemkach (Akcja Wisła).

Dopiero po roku 1989 wraz z demokratycznymi przemianami zaczęto odkłamywać historię, jak i rzeczywistość. Bagatelizowana i spychana dotychczas na margines życia społecznego mniejszość niemiecka okazała się liczyć w rzeczywistości 200 - 300 tys. (a według innych źródeł do 800 tyś.) osób, skupionych głównie na Górnym Śląsku, mniej na Pomorzu i Mazurach. Polska zgłosiła swój akces do Unii Europejskiej, zobowiązując się jednocześnie do dostosowania swych przepisów prawnych dotyczących mniejszości narodowych, językowych i etnicznych do standardów europejskich.

W przeprowadzanych co jakiś czas sondażach dotyczących problemów mniejszości narodowych, spora grupa ludności Górnego Śląska określa się mianem Ślązaków, odrzucając stanowczo opcję polską bądź niemiecką. Według ostatnich badali, przeprowadzonych w latach 1993-95 do narodowości śląskiej przyznaje się około 27% mieszkańców katowickiej części śląska oraz blisko 60% jego części opolskiej.

Czy istnieją więc dziś jakiekolwiek bariery na drodze do uznania przez władze polskie śląskiej narodowości, a jeśli tak, to z czego one wynikają?

W lutym 1995 roku Polska podpisała MIĘDZYNARODOWĄ KONWENCJĘ O OCHRONIE MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH, w skład której wchodzą min. DOKUMENT SPOTKANIA KOPENHASKIEGO KONFERENCJI w sprawie LUDZKIEGO WYMIARU KBWE z 1990 roku oraz ATEŃSKA DEKLARACJA PRAW MNIEJSZOŚCI z roku 1992.

DOKUMENT KONFERENCJI KOPENHASKIEJ mówi wprost, że przynależność do mniejszości narodowej jest sprawą indywidualnego wyboru jednostki, zaś z faktu dokonania takiego wyboru nie może wynikać żadne upośledzenie. Państwa, na obszarze których zamieszkują mniejszości narodowe zobowiązane są do ochrony ich tożsamości etnicznej, kulturalnej, religijnej i językowej oraz stworzenia warunków sprzyjających umocnieniu się tożsamości mniejszości.

Podobnie ATEŃSKA DEKLARACJA PRAW MNIEJSZOŚCI zapewnia prawo decydowania o swojej przynależności narodowej, etnicznej i językowej jednostce, definiując jednocześnie mniejszość jako grupę obywateli liczebnie mniejszą od reszty populacji, o odrębnych cechach kultury, religii, lub języka, której członkowie są ożywieni chęcią zachowania swej kultury, tradycji, religii lub języka, mającą prawo do istnienia, do zachowania i rozwijania swej tożsamości; taka grupa będzie uważana za mniejszość i traktowana jako taka.

Jak więc łatwo zauważyć (szczególnie w dokumencie kopenhaskim) na podstawie w/w deklaracji o przynależności do określonej mniejszości decyduje swobodny, indywidualny wybór każdej jednostki, żaden organ państwowy nie ma kompetencji do rozstrzygania czy określona jednostka do mniejszości należy czy też nie. ma natomiast obowiązek zagwarantowania praw. wynikających z przynależności do mniejszości każdemu kto przynależność taką zadeklaruje. tak indywidualnie jak i grupowo.

Ogólne zasady ochrony praw osób należących do mniejszości narodowych określa Konwencja Ramowa Rady Europy o Ochronie Mniejszości Narodowych z 1994 roku. Określa ona zasady, do których poszczególne państwa mają dochodzić stopniowo, dostosowując doń swoje ustawodawstwo wewnętrzne. Konwencja nie podaje jednoznacznej definicji mniejszości narodowej, zajmuje się bowiem głównie ochroną praw osób do mniejszości należących, stanowiąc, że ochrona mniejszości narodowych oraz praw i wolności osób do tych mniejszości należących stanowi integralną część międzynarodowej ochrony praw człowieka i jako taka wchodzi w zakres współpracy międzynarodowej.

INSTRUMENT INICJATYWY ŚRODKOWO-EUROPEJSKIEJ OCHRONY PRAW MNIEJSZOŚCI (*), jakkolwiek będący deklaracją polityczną nie mającą charakteru umowy międzynarodowej wielostronnie wiążącej, ma duże znaczenie regionalne, zaś jego walorem jest zdefiniowanie pojęcia mniejszości. Artykuł l Instrumentu stanowi, że za mniejszość narodową uważa się grupę mniejszą liczebnie od pozostałej części ludności w danym państwie, której członkowie będący obywatelami danego państwa mają etniczne, religijne lub językowe cechy odróżnające ją od pozostałej części ludności i kierują się wolą zachowania własnej tradycji, kultury, religii bądź języka. Artykuł 2 mówi, że przynależność do mniejszości narodowej jest kwestia wolnego wyboru jednostki i że z faktu dokonania takiego wyboru nie może wynikać żadne upośledzenie.

Stosunkowo szerokie uprawnienia gwarantuje mniejszościom narodowym w Polsce projekt ustawy o prawach osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych.

Jako że jest on w zasadzie zgodny z brzmieniem projektowanej nowelizacji ust. 3 art. 81 Konstytucji, wart jest krótkiego komentarza. Po pierwsze definiuje on mniejszość narodową jako każdą grupę pozostającą w mniejszości w stosunku do reszty obywateli, charakteryzującą się w szczególności dążeniem do zachowania swojej kultury, tradycji, języka, świadomości narodowej lub etnicznej i językowej dalej, że nikogo nie można zmuszać do deklarowania przynależności narodowej lub etnicznej. Ponadto w świetle tego projektu przynależność do mniejszości jest sprawą indywidualnego wyboru i nie mogą z niego wynikać żadne niekorzystne następstwa zaś deklaracja o przynależności do mniejszości nie może być kwestionowana lub sprawdzana przez organa władzy publicznej; nikt nie może być upośledzony w korzystaniu z praw i wolności z powodu przynależności narodowej lub etnicznej. Co szczególnie interesujące i zasługujące na uwagę, to fakt, że artykuł 6 projektowanej ustawy zakazuje:

1. przymusowej asymilacji
2. administracyjnej zmiany stosunków narodowościowych lub etnicznych utrudniających zachowanie tożsamości danej mniejszości
3. uniemożliwiania bądź utrudniania korzystania przez osoby należące do mniejszości z przysługujących im praw.

Jak więc w świetle wymienionych regulacji (m.in. deklaracji kopenhackiej, ateńskiej, Instrumentu I.S.E.) wygląda sytuacja osób przyznających się do narodowości śląskiej?

Otóż jednoznacznie stwierdzić należy, że dobrze! Ślązacy spełniają warunki określone w Ateńskiej Deklaracji Praw Mniejszości, Instrumencie Inicjatywy Środkowo-Europejskiej o prawach osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych.

Tak więc jedynie od osób deklarujących swą śląskość zależy czy uznane będą za członka narodu śląskiego czy też nie. Każdy, kto taką przynależność zadeklaruje będzie uznany za Ślązaka, żaden organ państwowy nie będzie mógł takiej decyzji podważyć. Każdy zaś będzie musiał ją uznać. Nie ma dziś więc żadnych formalnych barier, które uniemożliwiałyby swobodne deklarowanie śląskiej narodowości, zaś indywidualne decyzje osób o przynależności do śląskiej grupy narodowościowej obligują państwo do uznania ich konsekwencji.

(*) Na dzień 01.05.95 siedem państw IŚE jest stronami tego dokumentu. Są to: Austria, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Macedonia, Polska, Węgry, Włochy.