© Bruno Nieszporek - www.slonsk.de - 08/2000 Górny Śląsk - Oberschlesien / Wyszukane aspekty

Rozwój przemysłu na Górnym Śląsku do roku 1945

Bruno Nieszporek

W roku 1785 zainstalowana została na kopalni Friedrich koło Tarnowskich Gór pierwsza na kontynencie Europejskim (poza wyspami Brytyjskimi) maszyna parowa, co stanowiło sensację na tamtejsze czasy. O wykorzystanie energii pary wodnej przy wydobyciu węgla starał się szczególnie Fryderyk Wielki, który dla ochrony lasów dążył do zastąpienia spalania drewna węglem kamiennym, co napotykało wtedy na duże opory ludności. Z początku wypierania drewna płacono nawet fabrykantom premię za używanie węgla. W 1779 roku zaczęto palić węglem przy wypieku chleba, w 1795 roku ówczesny pruski minister górnictwa i hutnictwa zabronił używania węgla drzewnego przy produkcji cynku. W konsekwencji zastosowanie energii węgla kamiennego w połączeniu z wykorzystaniem pary wodnej otwarło nowe możliwości techniczne i doprowadziło do potężnego wzrostu produkcji przemysłowej, do zakładania nowych fabryk i do masowego napływu ludności wiejskiej do szybko rosnących miast.

W połączeniu z upowszechnianiem się maszyny parowej rozpoczął się od połowy wieku XIX burzliwy rozwój kolei. Od roku 1846 istniało połączenie kolejowe z Berlina przez Frankfurt nad Odrą, Wrocław, Opole do Mysłowic. Na Górnym Śląsku, który położony był na południowo-wschodnim krańcu Prus, zaczął od początku wieku XIX powstawać pierwszy zwarty okręg przemysłowy Europy kontynentalnej (pomijając wyspy brytyjskie). Od początków wieku XIX, a w szczególności od połowy wieku XIX wzrosło zainteresowanie przemysłem wśród osób prywatnych i arystokracji. Do ważnych rodzin arystokratycznych biorących udział w procesie uprzemysławiania należy Graf Henckel von Donnersmarck, Graf von Ballestrem, Fürst von Pleß (książę Pszczyny) i dużo innych. Klasa kierownicza śląskiego przemysłu rekrutowała się z wszystkich warstw społecznych terenów Śląska jak również reszty Niemiec.

Do lat 40-stych wieku XIX proces industrializacji tego regionu przebiegał stosunkowo powolnie, co tłumaczy się silnymi wydatkami finansowymi, spowodowanymi wojnami napoleońskimi. Przyśpieszenie rozwoju daje się zauważyć od około roku 1850. Przyczyniło się do tego przedsiębiorczość mieszczan Górnego Śląska, której aktywność zastąpiła lub wzmocniła poczynania magnaterii. Mieszczańską przedsiębiorczość zapoczątkował pochodzący z Westfalii Wilhelm Hegenscheidt, który przyprowadził w roku 1852 z Westfalii do Petersdorf koło Gliwic technologię mechanicznej produkcji drutu. Jako pierwszy z rodowitych gornoślą-zaków założył w 1853 roku Adolf Deichsel w Zabrzu fabrykę lin wyciągowych. Do tej nowej grupy przedsiębiorców, których nie zrażało ryzyko, zaliczyć należy Franza Winkler'a i Friedricha Grundmann'a. Ich awans społeczny jest charakterystyczny dla tamtejszego czasu i dowodzi, że u podstaw dorobku i dużej fortuny leżała niewyczerpana pracowitość i mądra przedsiębiorczość. O Górnym Śląsku mówiono wtedy jako o "kraju poszukiwaczy złota".

Od czasu zjednoczenia krajów niemieckich przez Bismarka w roku 1871 do czasu wybuchu pierwszej wojny światowej doszło do imponującego awansu Niemiec do czołówki grupy mocarstw przemysłowych. Razem z szybkim wzrostem liczby mieszkańców miast rozbudowywano okręgi przemysłowe, takie jak nad Renem i Ruhrą, nad Renem i Menem, na obszarze Turyngii i Saksonii i przede wszystkim okręg górniczy Górnego Śląska (oberschlesische Mon-tangebiet), który stał się najważniejszym okręgiem przemysłowym Europy środkowo-wschod-niej, drugim co do znaczenia okręgiem przemysłowym Niemiec i centralnym ośrodkiem przemysłowym terenów Europy północnej, północno-wschodniej i wschodniej. Siłę dynamiki rozwoju Niemiec okresu 1871-1914, który nazywany jest także okresem wilhelmińskim, można sobie lepiej uzmysłowić, gdy przytoczy się niektóre w tym czasie w Niemczech osiągnięte wskaźniki przemysłowe. Na przełomie wieku XIX i XX Niemcy sięgały po pozycję najbardziej uprzemysłowanego kraju świata, co wtedy oznaczało dogonić i prześdgnąć Wielką Brytanię, l tak jeżeli np. niemiecka produkcja stali w roku 1880 stanowiła tylko niecałą jedną trzecią produkcji brytyjskiej, to po dwudziestu latach Niemcy produkowały już 2.5 razy więcej stali niż Wielka Brytania. Na przełomie XIX i XX wieku Niemcy również wyparły Wielką Brytanię z czołowej pozycji w handlu światowym. Rozwój Niemiec gwarantował chłonny wewnętrzny rynek zbytu, co leżało u podstaw wzrostu siły ekonomicznej Śląska.

Na terenie Górnego Śląska rozwijał się szczególnie przemysł górniczy i metalowy, który koncentrował się przede wszystkim na obszarze dogodnych do wydobycia pokładów węglowych linii Zabrze-Mysłowice-Katowice. Rozwoju Górnego Śląska nie hamowały stosunkowo słabe złoża rud żelaza. W zamian za to okręg ten posiadał największe w Europie pokłady rud cynku i ołowiu. Przemysł metalowy rozwijał się szczególnie w Katowicach, Chorzowie, Świętochłowicach, Bobrku, Siemianowicach, Ozimku, Rybniku i Łabędach. Na węglu kamiennym bazował przemysł chemiczny, który przede wszystkim produkował nawozy azotowe, kwasy i zajmował się destylacją smoły węglowej (głównie w Zdzieszowicach, Kędzierzynie i Blachowni Śląskiej). Do ważnych czynników rozwoju rejonu należała rozbudowa kolei, bankowości i rozwój spółek akcyjnych.

Na rozwój przemysłu rejonu górnośląskiego miał także wpływ stan industrializacji terenów rosyjskich, co wiąże się bezpośrednio z peryferyjnym położeniem Górnego Śląska w stosunku do reszty obszaru Niemiec. To położenie geograficzne było w sumie dla rozwoju przemysłowego Górnego Śląska w dużej mierze niekorzystne. Prowadzenie właściwej polityki zapewniającej konkurencyjność tego rejonu, było ważniejsze aniżeli miało to miejsce w innych okręgach przemysłowych Niemiec. Dla przykładu region Ruhry (Rhein-Ruhr-Revier) był położony nad ważnymi arteriami żeglugi międzylądowej Renu i Ruhry i do tego bliżej ważnych rynków zbytu Europy zachodniej. To powodowało, że w czasie kryzysów gospodarczych załamanie koniunktury na Górnym Śląsku było silniejsze, a okres ożywienia gospodarczego przychodził tu z opóźnieniem i osiągał niższe wskaźniki przyrostu gospodarczego. Niekorzystne położenie geograficzne musiano rekompensować niższym poziomem płac. Z tych powodów w okresie recesji gospodarczej występowały na Górnym Śląsku mocne tendencje do tworzenia syndykatów jak i prowadzenia polityki ochrony celnej.

Konsekwencje pierwszej wojny światowej - w szczególności decyzje wersalskie -doprowadziły do rozerwania tego organicznie zrośniętego i jednolitego okręgu przemysłowego, który tylko jako całość był zdolny konkurować z innymi ośrodkami przemysłowymi. Podział tego rejonu po przeprowadzonym plebiscycie przebiegł bez uwzględniania uwarunkowań ekonomicznych, przez to decyzje konferencji wersalskiej doprowadziły do ciężkiego załamania ekonomicznego. Dotyczyło to zarówno części polskiej jak i niemieckiej. Tak np. powiat Zabrze przed podziałem tworzył ogniwo łączące powiat rybnicki i gliwicki z powiatem bytomskim i katowickim. Wytwarzane przed podziałem na jednolitym terenie regionu różnorodne produkty przemysłowe, straciły po jego podziale swoje tradycyjne rynki zbytu, co świadczy - w oparciu o masę możliwych tu do przytoczenia przykładów - o absurdalności wytyczonej granicy, nie wspominając o politycznych uwikłaniach na przyszłość.

Na skutek podziału Polsce przypadła pod względem ekonomicznym bardziej wartościowa część Górnego Śląska z 4/5 instalacji przemysłowych i główną częścią pokładów węglowych, w tym 53 kopalniami węgla (14 pozostało przy Niemczech). Nowa granica rozdzieliła np. piece hutnicze od oddziałów dalszej przeróbki stali. Spółki przemysłowe, które pozostały przy Niemczech, zostały tak finansowo zrujnowane, że stały przed ruiną. Brakowały im albo instalacje przeróbki surowców, albo zakłady dalszej przeróbki produktów. W obliczu tej sytuacji uzgodniono w układzie genewskim, że przez 3 lata nie będą pobierane opłaty celne za towary przemysłowe przekraczające nową śląską granicę. Stronie polskiej narosły też inne problemy o dużej wadze. Tak np. z powodu braku w Polsce odpowiedniej kadry kierowniczej różnych szczebli, władze Polskie korzystały dalej z usług kierowniczej kadry niemieckiej, co nie było w konsekwencjach proste. Polska jako kraj o przeważającej strukturze agralnej nie była również w stanie wchłonąć produktów górnośląskiego przemysłu, a przez to, że utrzymywała ze swoimi sąsiadami napięte stosunki polityczne, nie była w stanie wystarczająco wspierać jego eksportu. W ten sposób Górny Śląsk stał się dla Polski raczej ciężarem niż pożytkiem. W sumie analizując osiągnięte wskaźniki ekonomiczne okresu międzywojennego można stwierdzić, że katastrofalne położenie wyjściowe nie przeszkodziło zachodniej części Górnego Śląska rozwinąć się na nowo do wydajnego okręgu przemysłowego. Wschodni Górny Śląsk do roku 1938 nie poprawił swojej pozycji wyjściowej osiągniętej w roku 1922/23, pomimo podjętych dużych starań, które między innymi widoczne są w budowie magistrali kolejowej Katowice-Gdynia.

Po roku 1933 zauważyć można narastanie zakłóceń w kontaktach pomiędzy wschodnią i zachodnią częśdą Górnego Śląska. Wybuch drugiej wojny światowej doprowadził do ponownego zjednoczenia części niemieckiej z nieznszczoną działaniami wojennymi częścią polską, co odbiło się w kolejnych latach pozytywnie na jego rozwoju. Od roku 1942/43 zmieniła się sytuacja gospodarcza na gorsze. Nie było to bezpośrednio spowodowane wojną lotniczą nad terenem Rzeszy, lecz przede wszystkim stopniowym paraliżowaniem sieci transportowej i z tym związanymi niedoborami zaopatrzeniowymi. Po okresie pokaźnego jak na czasy wojenne rozwoju przemysłowego, Górny Śląsk poniósł po roku 1945 dużą ofiarę spowodowaną nie tylko błędną ale i zbrodniczą polityką Niemiec. Przyczynę utraty tego regionu dla Niemiec, wygnania dużej części jego mieszkańców, utraty majątku, języka i kultury szukać należy w pierwszej kolejności w narastaniu narodowej nietolerancji w rezultacie nadużycia ideii nacjonalistycznych. Nacjonalizm pojawił się dopiero od czasu rewolucji francuskiej. W Niemczech i innych krajach Europy rozwijał się w wieku XIX, często przyjmował on formę imperializmu i materializmu. Silny nacjonalizm ujawnił się w okresie międzywojennym w postaci totalitarnego ruchu, który prowadził do całkowitego podporządkowania wszystkich aspektów życia dyktatorskiej władzy państwowej opartej o system jednopartyjny. Najnowsza historia Górnego śląska jest przykładem, który zmusza do zastanowienia się nad tym, do czego źle rozumiany nacjonalizm może doprowadzić.

Na podstawie książki Konrada Fuchs Wirtschaftsgeschichte Oberschlesiens 1871-1945, Dortmund 1991

- - -