Wstęp

Jak Zainteresowanemu wiadomo, nie istnieje jednolita gwara śląska. Niniejszy tomik, w swej istocie scenariusz dla kabaretysty, napisałem w języku, którego nauczyłem się w miejscu mego przyjścia na świat - a urodziłem się w lasach pomiędzy Opolem a Kluczborkiem, w przysiółku Wesoła, należącym do wsi Laskowice a wraz z nią do parafii Tuły, położonej wtedy na zachodnich krańcach starego powiatu oleskiego. Oczywiście, także mowa-i wymowa-okolicznych wiosek, takich jak Trzebiszyn (z którego to pochodził mój ojciec),Budkowice Stare i Nowe, Bierdzany, których mieszkańcy mieli bezpośredni wpływ na kształtowanie się mego języka pierwszego, nie różni się, poza poszczególnymi słówkami, od języka Wesołej. Mowa, np. krewnych z Chorzowa, była odczuwana ambiwalentnie: jako swoja, ale jednak inna, samoistna.

Już jako nastolatek zauważyłem, że polski alfabet nadaje się wyśmienicie do oddania w piśmie gwary śląskiej. Dwóch głosek nie można jednakże oddać bezpośrednio literami polskiego abecadła. Pierwsza z nich to ta dla gwary śląskiej bardzo specyficzna, bardzo często w niej napotykana głoska pomiędzy „o” i „u”, tak zwane „o” pochylone. Jak zauważyłem w czasie pracy nad leżącym przed czytelnikiem dziełkiem, nie istnieje w mym rodzimym dialekcie prawie wcale jednoznaczne „u”; używam jednakże tej litery tam, gdzie wydaje mi się to stosowne. W mym maszynopisie użyłem do zapisu jednoznacznego „o” pochylonego za przykładem „Słownika gwary śląskiej” Państwa Czajkowskich i Klukowskich znaku „o”.

U mnie w domu mówi się: „Myng sang song”(My tutaj jesteśmy); w transkrypcji: „Min san son”( transkrypcja dla „o” pochylonego nie jest mi znana.)

Pozostałe osobliwości fonetyczne języka mej najmniejszej ojczyzny objawią się Czytelnikowi automatycznie, jeżeli tylko będzie wypowiadał słowa mych „Monologów” tak, jak są one zapisane.

 - - -

Jeszcze jeden aspekt mych „Monologów” wydaje mi się bardzo istotny. Otóż żyją i działają - jak miałem, niestety, okazję się w najnowszym czasie przekonać - na Śląsku osoby, które próbują w ich małości oraz wbrew Brücknerowi ukryć przed światem - a zapewne także przed sobą samym - fakt, iż w pewnych dziesięcioleciach nasilenie germanizmów w gwarze śląskiej było o wiele większe, aniżeli ma fenomen ten miejsce dzisiaj bądź miał miejsce, na przykład, w roku 1850. (Patrz koloniści górnośląscy w Texasie) .

Jak już w pierwszych linijkach mego „Wstępu” wyraźnie zaznaczyłem, używam w nich języka, którego się w pierwszych latach mego życia nauczyłem, bo mówili nim ludzie mego otoczenia - o ile nie posługiwali się oni językiem niemieckim, który dla obydwu moje poprzedzających pokoleń pełnił wówczas jeszcze rolę języka literackiego (mówiono wtedy u mnie w domu tak często po niemiecku, iż była mi osobiście w wieku przedszkolnym niemczyzna bliższa, aniżeli język ogólnopolski). Innymi słowy archaizuję, co oznacza, iż jest zasób słów tutaj użytej gwary aktualny tylko pasywnie i to na ogół u osób starszych mej Małej Ojczyzny, gdyż gwara śląska uległa w ostatnich dziesięcioleciach polonizacji .

Od czasu mego wczesnego dzieciństwa minęło już lat czterdzieści z nadmiarem. Czas ten, wspomagany długo patologicznym wyszydzaniem gwary śląskiej przez wyżej wspomnianych osobników - a także całkiem przeciętnych obywateli, którzy byli zaprogramowani, aby nam, Ślązakom, w miejscach publicznych zwracać uwagę na to, iż mówienie gwarą jest obrazą Polskości a jej tępienie służbą na honorze Polskiego Narodu - zmienił zarówno jej fonetyczny obraz jak i jej słownictwo. Dotyczy to przeważnie germanizmów, ale nie tylko. Tak już w końcu lat sześćdziesiątych nikt z mego pokolenia nie nazywał temperówki „śpicerem”, gumki „radiyrgominem” a nauczyciela „skolnym” bez narażenia się na kpiny rówieśników; przesadne, wręcz dewiacyjne, starania o czystość języka polskiego zbierały ich żałosne żniwo.

Zapewniam, iż nie wykreowałem żadnego z tutaj użytych słówek osobiście; wszystkie one są autentyczne, zasłyszane przeze mnie w dzieciństwie.

Alfred Bartylla - Blanke 

Tołwarzise i łobywatele!

Panusie i panołckowie! Miyli sochace!

Bo joł nołprzod pedzioł „tołwarzise i łobywatele”, bo joł chodziol w 60-tych latach do skoły, jak myng tang ludowoł bodowali. Wtedy tyn świat boł ajnfachowy, byli yno tołwarzise i łobywatele, a ci inksi to byli sekretarze i to boło wszystko. Ta roźnica boła, ze sekretarz boł tołwarzisyng i łobywatelyng, ale łobywatel i byle jaki tołwarzis nie boł sekretarzyng. Tak boło. A panusiow i panołckow nie boło, yno w miejście abo w Londynie.

Panusie i panołckowie! Miyli sochace!

Widzang, zejście sie tes tyn srogi werk kopiyli, co sie to nazywoł „Alfrejda z Wesołej monologi po ślonsku”. Alfrejd to je joł, Wesołoł to je, dzie joł sie boł narodzioł, a monolog to je, jak ftoś som ze sobong gołdoł. Piyrwej myng monologow nie znali, choć i u nołs jus zawse ludzie byli, co sami ze sobong gołdali, ale myng nie wiedzieli, ze to sie nazywoł monolog, myng myśleli, ze taki cowiek to je świyrtninty. Ale potyn przisła ta kultura łod grołfow i urzyndnikow as do nołs i prziniosła nong monolog. Alzoł: „monolog” to je jak ftoś ze sobong samyng gołdoł, „dialog” to je jak dwoch ze sobong gołdoł, a jak trzech, abo wiyncej ludzi ze sobong gołdajong, to to je „larmo” abo „per”.

Jescy coś: joł sie nazywong Alfrejd, ale mi gołdali Bill Caramba, a to boło tak: joł cytoł taky rołmany ło kowbojach i tang boł jedyn taki śeryf, co z pistołlong po gospodach lołtoł i ludzi strzyloł, ale yno trzyźwych. Jak łon z łozartochoma porzondek robioł, to tang nie stoło. Tyn śeryf sie nazywoł Bill. Ło tyng, coch ło tyng jego bańtowaniu w tych ksionskach wycytoł, łozprawioł ejch kozdymu kogoch trefioł, cy tyn suchać chcioł cy nie chcioł, a przi tyng prawiyniu ejch klon „caramba”. Nie „pieronie”, jak by sie nołlezało na prawego Ślonzołka yno „caramba”. A to bez to, bo tyn Bill z tej ksionski mioł takygo meksykańskygo kamrata, co tak klon. „Caramba” to nie je po meksykańsku, yno po hiszpańsku, ale te Meksykańcyki klnong i gołdajong po hiszpańsku, bo po meksykańsku łoni sie jescy nie zdonzyli naucyć, tak jak nieftory Ślonzołk po niymiecku. Ja. To jakby tak fto nie wiedzioł, fto to je „Alfrejd z Wesołej” to powiydzta mu „Caramba” i to kozdy wiy, izech to je joł. A tera, zołcne panusie i zołcni panołckowie, robiang ślus z prologyng i zycang wong dużo śpasu z mojymi pociesnymi monologoma. 

Geśichta trzinołstoł, coch jong w łostatnich dniach oktołbra jescy wartko napisoł, bo w Ugianach zrobili konkurs, ło ftoryng joł sie prawie ze za nieskoro dowiedzioł, ale jescy koniecnie na łostatni driker udział wźonś chcioł, zeby inksyng ludziong te fajne prajze przed jejich gambuśkoma sprzontnonć, boch tez przecang je snadny a snadny, choć to jes niefajnie.

Na pewno sie beta, zołcne panusie i zołcni panołckowie, bardzo nad tyng dziwać, ize joł tosang ta śkryflanina „geśichta trzinołstoł” nazwoł. Joł jong bez to tak nazwoł, nie, boch je pizniynty w kalanicang - choć niewtorzi juz i takoł bomba ło mie puściyli, a to nie na prima aprilis - ani bo mi fto naaoł do tej mojej siwej gowicki a zapomnioł pomiynsać, ni; joł jong tak nazwoł, bo joł je srogi pisołrz, co to juz niejedno, choć nie zawse tang bez fejlerow, napisoł, a takich tosang łozprołwkow, jak ta co przed wami lezy, juz aze dwanołście - to znacy, hnet prawie cołki mondel.

Co padołs? Ize, kych tela juz tych geśichtow napisoł, toch mog jednang s tych gotowych posłać, a sie nie tela tej roboty robić ze napisaniyng nowej? Karlusie, za kogo ty mie mołs? Toz joł za modu i do Ugion na łodpust i do Dombrowki na zabawy jejździoł, a tera by mi konkurs we wasej wsi nie boł blank nowej geśichty wert?! To ty mie ale źle znołs! Dyć joł nie je zołdyn rysawy chachołr spod lasa, yno nas cowiek, choć juz tera dołwno w Miymcach miynskong, i wiang genał, co sie nołlezy, bo mie doporzondku mamulka i tatulek wychowali, choć zejch jyng mama i papa gołdoł. Choć ejch je taki richtig prawy Łaskowik z Wesołej, toch tez je ździebko łaskowski Jyłowik, boch te dwa i pu roku przed wyjazdyng do rajchu we Jyłowej miynskoł, a gmina majong Jyłowiki w Ugianach; za to majong Ugianiołki wojta we Jyłowej. Z ciebie musi być leber, jak ty myślis, ize tacy ludzie jak joł song na to ałs, zeby sie zyciy leky zrobić!

Ja, zołcne panusie i zołcni panołckowie, zani joł do tych Miymiec pojechoł, toch juz boł prawie richtich Jyłowik. Gryfne te dziołchy tang boły wtedy w tej Jyłowej a gryfne, a jyłowskyng chopcong ejch nierołz pomog jejich nieprzijołcieli śtachetoma strzaskać.A choć myng tez niekiedy sami rzniyńcioł dostali, to nie bez to, ize joł tyng jyłowskyng chopcong pomołgoł, yno bez to, bo abo myng dostali niesprawiedliwie, abo my byli za bardzo łopici, izeby zmiarkować, ze tych drugich boło wiyncej.

We tej „Tribunie”, we tyng łogłosyniu ło tyng konkursie w Ugianach, stoło tak: „Tejmaty song dowolne, pisołrze majong jednak pisać ło tyng, co sie robi po blisku.(Miyle widziane song geśichty familyjne, ale tes śtiki ło takich chandwerkach, co to song na wytracyniu, i ło zakłołdaniu fyrmow i werkśtelow u nołs w doma)” *

To widzita: tejmaty niby mogong być dowolne, ale ci genał ałfcejlojong, ło cyng. To je jak piyrwej: w konstytucji stoło, ize mołs wolność słowa, aleś prołdy ło tych chabrasiach w regiyrongu nie śmioł rzec.

Ło robocie mołs pisać. Choćbyś sie jescy w zyciu nie doś boł nafajfcoł, to jescy mołs ło tyng i pisać. Ja. Nie chce tang zołdyn nic wiedzieć ło ruchaniu, aze ło ruchaniu. A to przeca je i fajnoł robota i cystoł, bo sie przi niyj nie kurzi. Ale nieftory angejber tak cyni, choćby sie to przi niyj smandzioło. A jak sie jego kobiyty spytołs, sie to je prołda, to hnet pomiarkojes, ize łona juz blank tang rzec zapomniała, ło ftorej ty gołdołs, a skoro sie spamiyntoł, ło cyng ty gołdołs, to yno litościwie gowong pokiwoł i powiy: „Tyn borołcek!”

Abo mołs pisać ło rodzinie. Ty, ło familii mołs pisać! Choćby ci to za mało włołśni krewni za skorang wlejźli a po łebie tańcowali, to jescy mołs ło tyng pisać! To sie cowiekowi sfrołcać chce przi takyng przikazowaniu! Ni, ni, nic z tego, moja rybko - daleko łod przijołcielstwa, jak to Tejo Smyrek padoł; a recht chop mioł. Co, fto to boł Tejo Smyrek? No, tyn kościelny z Tołow, co to za modu fusbala w bramce groł. A wiyta: kościelny moł niekiedy we wsi wiyncej do pedzynioł nis som farołrz - a jejdynfals wiyncej nis biskup, bo tyn je daleko.

No ale dyć niech wong be: połozprawiong wong ło mojyng przijołcielstwie z łobioch stron.

Jak joł boł mały, to my mieli w doma taki stary, roby zywot a w niyng stoł nas śtambałm. Zacynoł łon sie ze Francyng, mojyng ur - urołpong, to znacy, ze starzikyng mojygo starzika Walka. Juścić musioł mieć tez łojcow, tyn starzik mojygo starzikya, ale ło nich w tyng zywocie nic nie stoło, choć taki ruby boł. Urodzioł ci sie tyn Franc w Kobylnie - to sang je niedaleko łod Ugion - w roku tysioncłoźymsetadwadziejścia. Za modu wyciong ci tyn Franc s tego Kobylna i poset miynskać na Kuźnia, co sie to Trejbecin nazywoł a za Niymca jescy inacyj. Tej śoseje z Jyłowej bez Bierdzany na Kuźnia jescy wtedy nie boło, to mosioł ci juścić tyn Franc ciongnonć na kwer bez te lase az na tang Kuźnia zaset. Co, skond joł wiang, ize piechty set a nie forung jechoł? No bo jak by ci boł taki bogaty, coby mioł w tyng Kobylnie forang i konia, to by mu sie cudzych stron nie boło zachciywało. Dyć to je klar, ni? Niy mioł borołk nic, sie tang jaky cholcołki a baranicang, a chajsterka na te połra manatkow, i to poset na tang Kuźniang, bo mozno myśloł, ize prawie tang zrobi sie śniego dukatynkaker.

Kobiytang sie wźon tyn Franc z Bierdzon, łod Kulika. Ci jong wierzang na tyng wandrze na ta Kuźniang trefioł, jak jagody zbiyrała abo krowy pasła i to jong zarołz wźon mit.

Fyrmy abo tang jakej werkśtele ci tang tyn Franc na tej Kuźni nie łotwiyroł, yno na śongi posoł.Jak mu boło sterdziejści lołt, to sie wierzang tak pedzioł: „Franc, latka uciekajong, ty sie jus sang wiecnie na tych śongach kalis, aś sie yno jescy nicego nie dorobioł. Te nołfajniejse latka song forbaj, tyś sie dugo doś lamkowoł, dyć sie to yno jescy co zyc w zyciu, potki ci sie jescy dźwignie. I tak to przisoł we tysioncłoziymsetasejśdziejsiontyng roku moj urołpa Pejter na tyn pieroński świat.

Bamont mioł ś niego pewnieś być a bamont, taki postrzeloniec. Niy miała tang jego kobiyta ś niyng leko, choć nie boło słychać, zeby jong boł proł; ale mosiała do kopy ś niyng na te śongi chodzić, bo sie tyn Pejter tez nie boł nic do porzondku wyucoł. Joł go tang nie znoł, ale łozprawiali mi ludzie,co byli przed wojnong mali, bo tyn urołpa Pejter dopiyro krotko przed wojnong boł umar; ale wtedy to joł jescy w rzyce pływoł.

Tyn Pejter mioł dziołcha i dwoch chopcow. Jedyn ś nich to boł moj ołpa Walek, urodzony w tysioncłoźymsetadziewiyńdziejsiontyngdziewiontyng roku.

Ołpa Walek na śongi dopiyro po froncie zacon chodzić a to boło tak: za modu wyucoł łon sie za ciejśla w Kluzborku i przed wojnong na Miymcach kanale budowoł. Ale nie yno kanale: w tysioncdziewiyńćsettrzidziestyng roku wybodowoł sie moj ołpa Walek - bo boł śniego bardzo pilny Matysek - chałpkang na Kuźni, na tej śteli, co to sie „gorka” nazywoł, zarołz przi betonowce. Rok nieskorzyj urodzioł sie juz w tej chałpce moj fater Rudolf.

Zeby tyn dug za tang chałpkang popłacić, robioł ci tyn moj ołpa po tych delegacyjach, bo to i zołrobek boł dobry, i śporować na dug boło s cego. Potyn przisły Gruchmołle i Polskoł, zołdyn juz ratow łod mojygo ołpy nie chcioł i to tyn pedzioł tak: „Walek, tyś twoich kości nie sanowoł zeby sie totang chałpkang sang wybudować, a mało ftoroł noc ejś w niyj społ. Tera, potki ty jescy bez zoł, juz ty ani twoich gnatow do cudzego łoska, ani twojej gowy pod cudzy dach nie wrazis” - i posed, jak juz wszystky jego starziki, na śongi. Dyć tez tang mog jaki postyn za ciejśla w Kluzborku abo w Łolejśnie sukać, a choćby i we Łopolu, ale nie chcioł. Lepyj po fajerabyncie u ludzi po wsiach dachy wywianzowoł.

Moj drugi ołpa, Aleks, mioł gospodarka w Łaskowicach na Wesołej. Juz jego fater jong mioł, co sie to Wilhelm nazywoł a Wilymek mu gołdali, i jego ołpa Melchior. Jak sie łod Melchiora tatulek i starzik nazywali, to mozno i moj ołpa Aleks wiedzioł, ale joł sie go ło to nigdy nie pytoł.

Przisło ci te pokrewiyństwo łod strony mojej matki na tang Wesołong łod Łodry, ze Zelaznej, zarołz po tyng, jak Blicher s Ynglyndroma zrobioł ślus z Napołlyjonyng pod Waterloo. A jescy piyrwej, to łoba te mojy przijołcielstwa przisły z Cechow, jak te huzity tang tych katolikow goniyli a prali w diołbły corne.

Moj ołpa Aleks mioł z mojong ołmong - Hanka jyj boło, łod Sudego z Łaskowic - siedmioro dzieci ale śtyrech pomarło. Przi zyciu łostała yno tanteTruda, onkyl Rołman i moja muter Ana.

Moja muter robioła po froncie w lejsie, w porambie, zeby sie coś przidobnońć, zani sie za ta swołcka wyucoła i tang poznała mojygo łojca Rudolfa bo tyn tez w lejsie robioł; a to bez to, bo ołpa Walek wtedy tak mało na tych śongach zarobioł, ize na hefty przed jego chopca - a mojygo fatra - nie stykło, izby tyn mog po skołach co śtudować i rołz casu za panołcka lepse zyćy wiyjź. No ale dziynka Bogu, ize tak nie przisło, bo jak, to by moj fater nigdy nie boł mojej mamy poznoł, bez to joł by sie nie boł narodzioł, i niy mog wong sang tak fajnie dzisiej łozprawiać.

I tak to sie moj fater Rudolf wźon moja muter Ana. Wesely boło na Wesołej bardzo fajne i moj łojciec zarołz tang łostoł, bo tyn prawy erba tego Aleksowego gospodarstwa, moj onkyl Rołman, nie boł z wojny do dom yno do Berlina przisoł i bez to niy mioł fto na tych hektarach zaiwaniać. Trzi lata nieskorzyj urodzioł sie joł.

Moj fater boł fejśter na kuźnickyng, a potyn magazynier w Turawie. Joł, jak zejch jescy boł miynskoł na Slonsku, toch bez lato w melcheracyji krzipopy ciepoł, a bez zima za śongołrza robioł, bo ze skoły w Łopolu mie wytrzaśli za to, izech za bardzo do kieliska a dziołchong pod klejdy zaglondoł. A jak chceta wiedzieć, co joł na Miymcach robiang, to musita cytać mojy dwanołście inksych geśichtow, tang to stoi.

Zoł, to tela tego barłozynioł ło przijołcielstwie i robocie, a tera wong ło starodołwnie i inksych ludziach banang konsecek łozprawioł, bo ło tyng, co tera na Slonsku je lołs, nie umiang nic pedzieć, bo jus przesło dwadziejścia lołt sie po Miymcach plyńtang.

Jak joł boł mały, to miynskali ci myng na tej Wesołej we dwoch izbach na tyng gospodarstwie u ołpy Aleksa. Moj łojciec boł fejśter, a po fajerabyncie łobrołbioł te dwadziejścia morgow pola. Moja mama boła swołcka, a joł boł bardzo grzecny bajtel z dockoma we licach choć nierołz łokapicały, jak zejch fiber i śnupaka dostoł. Ale toch wźon połra razy asperina abo jaki tang melisyngajst i zaś zejch łozoł. Grać toch sie groł bez lato na podworku abo we chlywie skrywanego miyndzy wolikoma a tymi chlywikoma przed wieprzki a przed kindroza, a bez zima, jak wije boły i mroze, w kuchni na dylowce. Roztomajtne ejch te gracki mioł: taky prawe,co jy to mama z miasta prziwiozła, jak na przikład brumer abo klocki, abo taki pancer na bateryjoł, co go onkyl Rołman w pakejcie na gody z Miymiec posłoł. Ale tez inkse zejch mioł te gracki, coch jy sie som spatrzoł abo pod sopkong posnajdowoł: stary weker, ułomany świeder, kugyllager, muterki, śachtle łod śtrachelcow. Bardzo rołd zejch tez we łonki uciekoł a sie tang po tych krzipopach tołploł abo na stawie za Wiecorkyng s papiorka wywiniynte śify puscoł. Jak mie przi tyng desc chycioł, toch przised do dom mokry jak norek a mamulka skrzeceli a skrzeceli. Ale rada tang ta muter na mie nie przezywała, bo joł boł jejyj lipling i łona mi bardzo przoła.

Rołd ejch tez do tej izby chodzioł, dzie ołpa z ołmong miynskali, zeby tang ołmie w jejyj klamorach pospyrować abo ołpowi co wyskorzić. Tang stoł taki srogi piec, co sie to w niyng jednyng ciyngyng sadze chytały, naprzeciwko niego bifej i cyntrifuga a kole niyj stołek ze krukong. Jak boła jejśyń, to w tej kruce wino gierowało. To sło poznać, bo w tyng rubyng śponcie boł giyrglas z wodong i toś widzioł, jak to blukało. Jak te wino boło fertig, to sie moj ołpa nierołz łod niego naproł jak kopaka a potyn śpiywił a śpiywoł, fajniyj nis te radio, co na stole pod tyng łoknyng s tyng mertinyng stoło. Jescy inkse dobroci boły w tej izbie łod mojich starzikow: zalezały abo smazony syr, susone gruski abo gniołki, kejkse z cukergusyng, kompot z banie ze skorzicong; a niekiedy zejch tang łod ołmy i jaki kołrbik śekolady dostoł. A ołpa zaś nierołz mi sie doł z fajfki pociongnonć jak zołdyn nie widzioł. Yno światła my na tej Wesołej ni mieli, yno karbitki a lampy na nafta. Dopiyro jak joł zacon do skoły chodzić, to wciongli nong światło i śtarkśtrołm i tak sie to te ćmołkaniy skońcoło. Ja ,to boło, jak mi boło siedym lołt. Wtedy tez kupiyli mi łojcowie śultasia, jupa, wysoky trzewiki i mycka z rylikyng i musiołch kozdy dziyń dwa kilomejtry - sie tang boł śniyg, mroz, desc abo goronc - bez pola do skoły sarpać. Ale narzykać nie boło co, bo jak, to mi łojcowie zarołz przeciepli, ize łoni tez musieli do skoły chodzić, a to nie we wysokich trzewikach, yno boso abo w cholcołkach, a skolny ich jescy wtedy rorśtokyng proł, jak co poskodowali abo śularbajtow nie zrobiyli. To myng juz jednak mieli lepyj; mozno nie bez to, ize zamiast tołblicki a śtifta my juz ksionski i hefty mieli, ale przedewsystkyng bez to, bo kneblika skolny na nołs juz w rogu stołć niy mioł. To nie znacy, zeby łon nołs nie boł niekiedy rznon łotwartong rankong w kichołl, ale jednak sie to trza wołzyć, ize nie zołdnong tang kryjong. A boło wtedy tak, ize jak ejś w skole smary dostoł, to cie łojcowie nie załowali, yno w doma jescy poprawiyli; bez to nie boło zdrowo, sie do tego prziznołwać. Tak wyglondoł tyn knif we wychowaniu podug starodołwnego porzykanioł: „Lejty łod Grejty a smary łod Klary”.

Pisać wiecnyng pioryng abo dugopisyng myng wtedy jescy w skole nie śmieli, yno takyng piorkyng w łobsatce, co jy to trza boło co połra literow w takyng nołcyniu w pojstrzotku ławki tonkać. Drine boła tinta co sie to zwie inkałst. Nosić nosiyli my te nase pioro - ale tez i blajśtift, i radiyrgumi, śpicer i kredki - w takej drewniannej kastelce, co sie to piornik nazywoł. Na wiyrchu, na deklu, boł wyryty Raciborz. Nie Łaskowice abo Ugiany yno Raciborz. No ja, ale dyć to nie skodzi, bo przecang Raciborz tes je na Slonsku.

Jak ejch mioł ferie, toch boł u mojich starzikow na Kuźni abo w doma. Joł rołd bez tyn las na tang Kuźnia soł, alech nierołd tang dugo boł. Nie bez ołpa: ołpa z Kuźnie boł fajny chop, co to worzt z komory krołd a mi po kryjomu do kabze wtykoł, zeby ołma nie przezywała, bo łona boła bardzo śporobliwoł. Łon mi tez ło tyng chopie łozprawioł, co to w cugu z Wrocławia do Berlina cołkoł biksa ejlzardinow i jedna zymła zjołd, a potyn resta tej rajze we aporcie przesiedzioł bo laksyrang dostoł. Ale bez ołma: łona w jatce koze chowała i joł musioł zawse chlyb z koziyng masłyng jejś a zamiast teju koziyng mlykyng popijać. Nie smakowało mi to za pierona, alech nic inksego nie dostoł, choć mi sie łod tego nierołz dźwigało. Jakby nie tyn ołpa z jego wurztyng, to bych mozno boł na tej Kuźni bez ferie łod takygo lichego kostu za modu pośmiercioł. Ale nie to boło nołgorse. Nołgorse boło, ize moja ołma z Kuźnie, choć nie zołdnoł chaciura, to jednak łokropnoł scypołwa boła i zawse probowała mi boty przipasować a moresu naucyć. No i zawse tang coś nołdła, nad cyng potyn uwrołcała a uwrołcała. A w doma mi mama, ołma i tante ulybiały i do rzyki zejch sie mog kompać chodzić, choć dopiyro po świyntyng Janie i yno tang, dzie nie boło głambinow.

W te ferie bez zima, toch niekiedy z nasyng somsiadyng do lasa jechoł, dzie tyn śtamy rykowoł i mejtry na drogang wywozioł. Ta robota boła bardzo geferlich i joł zawse mog yno tang lołtać, dzie łon mi pedzioł. A łostry tyn Tejo boł, bo go juz rołz boło naucoło: jak łon jego kopla stawioł, to mu jego synek pod siekiyra wlecioł i dostoł taki mocny ślag w gowang, ze do dzisia moł bole i kramfy w tej jego palicce, tyn Hanc. Jescy i inksego pecha tyn Tejo w zyciu mioł. Rołz, na przikład, jechoł łon ci ze śtamoma na banang, a Lejo Nowołk prawie co boł śranki zawiyroł, bo gitercug łod Łopoloł jechoł. Jak do łaskowskygo banchołwu dojyjzdzołs, to śosyj idzie konsecek z gorki. Gominiołk mioł Tejo kopcowato łobladowany, te konie nie poradzioły na cas wyhamować, i łojo wgniotło ździebko ta śrankang. Ta skodang Tejo musioł zapłacić, a nieftorzi ludzie po domach kołołc i apkejyrty piekli, bo zołwiśni byli i sie radowali, ize Tejo we bajery wjechoł. Łon sie przi tyng i jedna pazurang łokalicoł, ale dyć mu kobiyta umślag ze zywokostu zrobioła i tak sie nas Tejo zaś boł wylykowoł.

Dużo bych wong jescy poradzioł ło tyng łozprawiać, jak to boło za starego piyrwej, ale redakcja „Tribuny” napisała, ize na tyn konkurs moze być tego yno łoziym skartkow; joł pisang tera sostoł, to tego je doś, bo trza sie pojstrzotka trzimać. Nie wiang tez, cy te skartki majong być rankong napisane, cy komputeryng. Ja, chopie, komputer: jak wtedy Łajka ze Sputnikyng na miejsioncek furgała, to mojy starziki myśleli, ize sie robi koniec świata. Jak by łoni tera tak zmartwychstali i te wsystky elektronicne piyrdołka łobejrzeli, to by sie dopiyro dziwali, chopie! Dyć dzisiej leda smarkołc z takyng telefonyng bez kabla po wsi lołce, co to w niego je telewizor wbodowany! Ja. By jyng sło, jak to tej starej ciotce łod mojygo starzika Aleksa przed wojnong. Łona miynskała w Tołach, a tulski baron boł piyrsy chop, co sie boł w nasych stronach ałto kopioł, choć drogi jescy nie boły ani chaśong wysute, ani wyasfaltowane yno połwne dziurow a marasu. Jak ta staroł ciotka te ałto jechać łobołcoła, to wźyna mazelonki w gołrzć, zacła donć ku domie a wrzescała przi tyng: „Ludzie, uciekejta, bo Lucifer do Tołow wozyng bez koni przijechoł!”

No to tera zrobiang ślus. Jedno wong ale jescy powiang: w tej skole to probowali sy mie byle co zrobić, ale joł cołky zyciy yno jedno boł: taki richtich prawy Slonzołk. I bez to ejch tez tosang ta geśichta przede wsystkyng tak napisoł, zeby jescy za tysionc lołt świat wiedzioł, jakong my to fajnoł gołdkang mieli na tyng nasyng Slonsku. Inksi ludzie pewnieś tez majong fajne te gołdki; sie tang Spanijołki abo Francuze, Norwejgry abo Rumejnijołki, wsyjscy łoni sie jejich gołdkoma pysong a pysong, yno ich cowiek rozumieć nie poradzi, krawakow takich. S Pon Bockyng. A nie zapomta pozdrowić w doma.

* Tutaj wspomniany akapit brzmi w orginale: „Tematyka jest dowolna, autorzy powinni skupić się nad tym, co ciekawego dzieje się w ich okolicy. (Mile widziane są historie rodzinne, a także prace dotyczące zanikającego rzemiosła, zakładania zakładów i warsztatów na śląskiej ziemi...)

Przypisy: 

• geśichta - historia, opowieść (niem.Geschichte)

• oktołber - październik (niem. Oktober)

• ostatni driker - w ostatniej chwili (niem. „Auf den letzten Drücker“)

• fajne prajze - atraktywne nagrody (niem. Preis)

• gambuśka - pyszczek. Tutaj w znaczeniu ironicznym.

• snadny - łapczywy

• śkryflanina - pisanina

• pizniynty w kalanica - stuknięnty w głowę

• bomba puścić - puścić plotkę

• naaać - narobić w tym wypadku nie w spodnie, tylko do głowy

• fejler - feler, błąd (niem. Fehler)

• karlus - młodzieniec, facet, ćeć. Tutaj użyte raczej w znaczeniu negatywnym.

• blank - całkowicie(?)

• wert boło - było warte

• rysawy chachołr - ryży nicpoń. Ryży kolor włosów jest postrzegany jako podejrzany, negatywny. Tym samym jest „ryży nicpoń” spotęgowaniem nicponia o innym kolorze włosów.

• genał - dokładnie (niem. genau)

• richtich - rzeczywiście,całkowicie, słusznie, prawidłowo (niem. richtig)

• leber - człowiek o słabym charakterze, powierzchowny, nieodpowiedzialny

• ałs być - tu w znaczeniu: wychodzić na coś. Inne znaczenie: coś, co jest wyłączone. (niem.: aus sein)

• gryfne - ładne, hoże, atraktywne

• śtik - utwór. (niem.: Stück)

• chandwerk - rzemiosło. (niem.: Handwerk)

• na wytracyniu być - zanikać

• werkśtela - warsztat. (niem.: Werkstatt)

• ałfcejlować - wyliczać. (niem.: aufzählen)

• chabraś - o ile „chachołr” może być wypowiedzane z odcieniem uznania, to „chabraś” jest określeniem zdecydowanie negatywnym.

• regiyronek - rząd. (niem.: Regierung)

• nakalić sie - napracować się ponad miarę

• ruchać - tutaj w znaczeniu: kopulować

• fajnie - ładnie

• angejber - fanfaron, samochwał. (niem.: Angeber)

• sie smandzić - dymić się

• hnet - wnet

• ftoroł - która

• borołk - nieborak

• sfrołcać - wymiotywać

• fusbal - piłka nożna.(niem.: Fußball)

• farołrz - proboszcz (od fara = kościół parafialny)

• śtambałm - drzewo genealogiczne. (niem.: Stammbaum)

• ur - urołpa - pra - pradziad. (niem.: Ur - uropa)

• starzik - dziadek

• wyciongnonć - tutaj: wyprowadzać się. Inne znaczenie: wyjmować.

• śosyj - szosa

• juścić - zapewne

• kwer - w poprzek. (niem.: quer)

• cholcołki - drewniane chodaki

• baranica - gruba czapka zimowa

• chajsterka - tobołek(?)

• dukatynkaker- człowiek, którego kał składa się z dukatów. (niem.: Dukatenkacker, postać bajkowa)

• wander - wędrówka. (niem.: Wanderung)

• mit wźonś - zabrać z sobą. (niem.: mitnehmen)

• werkśtela - warsztat

• śongi - wycinka drzew

• forbaj być - przeminąć. (niem.: vorbei)

• lamkować sie - opanowywać się, być wstrzemięźliwym

• dźwignonć sie - tutaj w znaczeniu: dostać erekcję

• urołpa - pradziad

• bamont - dziwak, człowiek zachowujący się nieracjonalnie

• w rzyce pływać - jako że bocian dzieci nosi, pływają one przed narodzeniem się w rzekach, skąd zostają one przez niego wyławiane i dostarczane do ich rodziców.

• ołpa - dziad

• pilny Matysek - człowiek zapobiegliwy, pilny nad miarę

• śtela - miejsce. (niem.: Stelle)

• fater - ojciec . (niem.: Vater)

• śporować - oszczędzać. (niem.: sparen)

• postyn - posada. (niem.: Posten)

• Blicher - feldmarszałek Blücher

• Ynglyndry - Anglicy. (niem.: Engländer)

• ślus zrobić - zakończyć

• tante - ciotka. ( niem.: Tante)

• onkyl - wujek. (niem.: Onkel)

• muter - matka. (niem.: Mutter)

• sie przidobnonć - przyrobić sobie

• hefty - zeszyty. (niem.: Hefte)

• erba - spadkobierca. (niem.: Erbe)

• zaiwaniać - harować

• fejśter - leśniczy. (niem.: Förster)

• w melcheracyji krzipopy ciepać - w melioracji rowy kopać

• klejd - suknia, sukienka. (niem.: Kleid)

• barłozyć - właściwie: wyściełać coś, np. chlewik, barłogiem; tutaj: opowiadać o czymś szeroko na niemiły temat.

• przijołcielstwo - tutaj: pokrewieństwo

• inksy - inny

• konsecek - troszeczka

• lołs być - dziać się. (niem.: los sein)

• plyńś sie - pałętać się

• fejśter - leśniczy

• bajtel - dziecko

• docki w licach - dołeczki w buzi

• łokapicały - skapcaniały

• fiber - gorączka. (niem.: Fieber)

• śnupaka - katar

• melisyngeist = Melissengeist, środek ziołowy, stosowany przy przeziębieniach

• grać sie - bawić się

• kindroz - knur

• wija - zawierucha

• dylowka - podłoga z desek. (niem.: Dielung)

• gracki - zabawki

• brumer - bąk

• pancer - czołg. (niem.: Panzer)

• pakejt - paczka

• gody - Boże Narodzenie

• weker - budzik. (niem.: Wecker)

• kugyllager - łożysko kulkowe. (niem.: Kugellager)

• muterka - nakrętka. (niem.: Mutter)

• śachtle łod śtrachelcow - pudełka po zapałkach. (niem.: Streichholzschachtel)

• śify - statki. (niem.: Schiffe)

• mokry jak norek - mokry jak nurek. Jedynie w tym zwrocie używa się wyrażenia „norek”. W każdym innym przypadku nazywa się nurek - nurek, bądź z niemiecka „tałcher”(Taucher).

• lipling - ulubieniec. (niem.: Liebling)

• klamory - graty, drobiazgi domowe

• pospyrować - nabałaganić

• wyskorzić - zbroić, nabroić

• jednyng ciyngyng - stale

• bifej - kredens (franc.: buffet)

• cyntrifuga - wirówka. (niem.: Zentrifuge)

• kruka - galon (?)

• gierować - fermentować. (niem.: gären)

• śpont - szpunt

• giyrglas - przyrząd szklanny, służący do odprowadzania gazów fermentacyjnych

• blukać - bulgotać

• fertich - coś gotowego. (niem.: fertig)

• naprać sie - spić się

• kopaka - motyka

• kejkse - ciastka

• cukergus - polewa z cukru. (niem.: Zuckergus)

• bania - dynia

• skorzica - cynamon

• kołrbik - kawałeczek

• śtarkśtrołm - prąd 380 volt. (niem.: Starkstrom)

• ćmołkać - żyć, poruszać się po ciemku

• śultasia - tornister szkolny. (niem.: Schultasche)

• jupa - kurtka. („Juppe” - niemieckie wyrażenie gwarowe z Dolnego Sląska)

• mycka z rylikyng - czapka z daszkiem

• goronc - upał

• sarpać - szarpać. Używane także - jak w tym przypadku - w stosunku do uciążliwego marszu.

• przeciepnonć - przerzucać. Tutaj: wypomnąć.

• skolny - nauczyciel

• rorśtok - trzcina. (niem.: Rohrstock)

• poskodować - wyrządzić szkodę, nabroić

• śularbajty - zadania domowe. (niem.: Schularbeiten)

• śtift - rysik. Także: terminator.

• heft - zeszyt

• kneblik - kij, kijek

• tonkać - maczać

• drine być - być wewnątrz. (niem.: drinnen)

• tinta - atrament. (niem.: Tinte)

• blajśtift - ołówek. (niem.: Bleistift)

• radiyrgumi - gómka. (niem.: Radiergummi)

• śpicer - temperówka. (niem.: Bleistiftspitzer)

• kastelka - pudełeczko. ( niem.: Kasten)

• dekel - pokrywka, przykrywka

• worzt - kiełbasa. (niem.: Wurst)

• kabza - kieszeń

• śporobliwym być - oszczędnym być. (niem.: sparsam sein)

• cug - pociąg. (niem.: Zug)

• biksa - puszka. (niem.: Büchse)

• ejlzardiny - sardynki w oleju. (niem.: Ölsardinen)

• zymła - bułka. (niem.: Semmel)

• rajza - podróż. (niem.:Reise)

• aport - wychodek. (niem.: Abort)

• laksyra - biegunka(?)

• jatka - na Trzebiszynie używane w stosunku do szopy bądź chlewika

• tej - herbata. (niem.: Tee)

• dźwigać sie - zbierać się na wymioty

• kost - pokarm. (niem.: Kost)

• chaciura - kobieta opieszała, niedbała

• 1scypołwa - kobieta lubiąca dokuczać przytykami

• boty przipasować - to samo co „nauczyć moresu”

• uwrołcać - pomstować na jakiś temat bez końca

• głambiny - głębiny, otmęty

• śtamy - okrąglaki, pnie drzewne. (niem.: Baumstämme)

• rykować - zrywka drzewa w lesie. (z niem.: „rucken” = szarpać, bądź „rücken“ = przesuwać)

• mejtry - sągi drzewa opałowego bądź papierówki, mierzone w m3

• geferlich - niebezpiecznie. (niem.: gefärlich)

• kopla - ogrodzony wygon. (niem.: Koppel)

• ślag - uderzenie, cios. (niem.: Schlag)

• kramf - skurcz. (niem.: Krampf)

• palica, palicka - głowa

• Hanc - Jan, Jaś. (niem.: Hans)

• bana - kolej. (niem.: Bahn)

• śranki - rogatki.(niem.: Schranken)

• gitercug - pociąg towarowy. (niem.: Güterzug)

• banchołw - dworzec kolejowy. (niem.: Bahnhof)

• konsecek - troszeczka

• gominiołk - wóz konny z ogumionymi kołami; także:but gumowy

• łojo - dyszel

• ździebko - troszeczka, ździebełko

• apkejyrta - rodzaj ciasta (?)

• bajery - rogatki na przejeździe kolejowym(?)

• pazura - tak nazywali niektórzy mieszkańcy Tół kiść ręki

• umślag - kompres. (niem.: Umschlag)

• furgać - fruwać

• piyrdołka - nie wiadomo na co przydatne drobiazgi

• chaśa - żużel. ( od niem.: Asche - popiół)

• maras - błoto. (franc.: marais)

• dońć - uciekać w popłochu. (od: dmie)

• ślus - koniec. (niem.: Schluß)

• pewnieś - podobno, rzekomo

• pysyć sie - chwalić, obnosić się

• krawak - człowiek mówiący niewyraźnie bądź niezrozumiałym językiem(?)

• mondel - 15 sztuk

• klar - jasne(niem)

• mertin - asparagus, mirta(?)

• gniołka - od długiego przechowywania w ciepłym miejscu miękka gruszka o brązowym miąższu